Чүс чылда чаңгыс төрүттүнер салым-чаяан

Дыңгылдайың  дыңналбаска...

Бо кайгамчык кижи чырык черден өске өртемчейже «аъттаныпканындан» бээр бир чыл эрте берген. Ынчалза-даа ооң чону, эш-өөрү, чоок кижилери ол чидириг-биле кажан-даа эптежип шыдавас, ол болдунмас-даа ынчаш.

Эрткен чайын Бай-Тайганың Шивилиг аржаанынга кезек эжишкилер дыштанып чораан бис. Национал театрның артистери – Надежда Наксыл биле  хөй-хөй уран номчулга конкурстарының тиилекчизи Мерген Хомушку олар аржаанчыларга концерт көргүзер деп  белеткенип турда, Кызылдан «Конгар-оол Борисович Ондар чок апарган!» деп коргунчуг медээ ужугуп келирге, чырык хүндүс чаңнык дүшкен-биле дөмей болчук. Чон-биле ужуражырынга белеткенип турган артистеривис хып чыткан отче суг чажыпканы-биле дөмей «өжүп» калган. Аржааннап турган дыка хөй кижилер К.Б.Ондарны сөөлгү оруунче үдежири-биле майгыннарын дораан бускаш, машиналарынга олурупкаш чорупкан. Бистер чаа бир-ийи хонуп чоруур улус, ам канчаар, аржааннап артып кагдывыс. Улуг артизивисти орнукшудуп каанының соонда, даартазында театрның артистери чон-биле ужуражылгазынче үнгеш, «кажыыдалдың езулалын» чарлап, сактыышкынын үлешкен чүве.

К.Б. Ондар-биле ужуражып, чугаалажып, «Yстүү-Хүрээ» дириг хөгжүм фестивалының, «Хөөмей» делегей шуулганының, Тыва үндезин культура төвүнүң дугайында чеже интервьюлаваан дээр! Ооң холундан хөөмейни эки чырытканы дээш хүндүлел бижикти-даа алдым, ону ханада азып алган ор мен.

 Август 9-та Тыва үндезин культура төвүнге Конгар-оол Ондарның чырык адынга тураскааткан «Хөөмей-2014» мөөрей болуп эрти. Бо улуг хемчегни коллегазының, башкызының  орнун солуп арткан хөөмейжилеривис –ТР-ниң культура сайыдының оралакчызы, Тыва үндезин культура төвүнүң директору Алдар Тамдын, ында уран чүүл удуртукчузу Игорь Көшкендей олар төлептиг удуртуп-башкарып эрттиргенин чүнүң-даа мурнунда демдеглексеп ор мен. ТР-ниң Культура яамызының болгаш делегейниң «Хөөмей» төвүнүң деткимчези-биле шаңнал-макталдар-даа шыырак, тиилекчилерге база хүндүлүг аалчыларга дээш кылдырган К.Б. Ондарның тураскаал-статуэтказының чаражы-даа аажок, ханы уткалыг, ол кижиге езулуг-ла төлептиг ажыл-дыр. Конгар-оол Борисовичиниң  өөреникчизи, чаңгыс чер-чурттуу, Тываның Улустуң хөөмейжизи Бады-Доржу Ондар  «Хөөмей—2014» мөөрейниң жюризиниң даргазы болуп, башкызының кылып чорааны база бир хүндүлүг хүлээлгезин күүсеткен.

Хөөмей  тыва кижиниң ханында дээрзин үш харлыг Алдын-Белек Монгуштуң хөөмейниң бүгү аян-хевирлерин ойнап, күүсеткени бадыткады. Конгар-оол Ондар ышкаш, кайгамчык салым-чаяаны-биле чонун өөртүр артист оон үнери чугаажок. Бо удаада жюри Алдын-Белекке «Тиилелгеже чүткүл» тускай шаңналды тывыскан. Тываның Улустуң хөөмейжизи Мөңгүн-оол Ондар өзүп орар хөөмейжиге бызаанчыны белекке берген. Ортумак бөлүктүң хөөмейжилериниң аразындан бирги черни алгаш, Чолдуг Куулар (Чөөн-Хемчик кожуун) тиилекчи болган. Ол-ла бөлүктүң аразындан «Амгы үениң аяны-биле хөөмей» деп тускай шаңналды ТР-ниң алдарлыг артизи Мерген Кууларга тывыскан. Улуг назылыглар аразында тиилекчи – Тываның Улустуң хөөмейжизи Валерий Кечилович Монгуш (Өвүр кожуун). Ансамбльдар болгаш аас чогаал бөлүктериниң аразындан Кызылдың уран чүүл колледжизииң «Чаңгы-Хая» бөлүү шылгарап үнген. Дээди шаңнал – Гран-прини К.Б.Ондарның өөреникчизи Эртине Тумат  чаалап алган. Өөреникчилеринге Конгар-оол Борисович бүзүрээр чорааны чугаажок. Ол чүгле хөөмейге, сценага алдынарынга эвес, а езулуг тыва эр кижи кандыг болурунга кижизидип чораан. Ооң кижизидикчи салым-чаяанының үре-түңнелдерин өөреникчилериниң аажы-чаңындан эскерип болур: хүндүлээчел, биче сеткилдиг, эрес-кашпагай, төрээн чуртунга ынак, төрээн дылынга чоргаарланыр, өгбелерниң езу-чаңчылдарын ыдыктыы-биле сагып чоруур.

Конгар-оол Ондар – Николай Озеров

«Хүреш» стадионунга Тываның Улустуң хөөмейжизи Конгар-оол Ондарның чырык адынга тураскааткан хүреш август 10-да болуп эрткен. Билет өртээнден кирген акша хөөмейжиге тураскаал тургузарынче кирер деп билип, дыңнап алган улус-чон халыын изиг хүнде безин хөйү-биле чыглып келген. Бай-Тайга, Кызыл кожууннарның наадымнары болуп турар болгаш чамдык мөгелер ынаар чоргулай барган-даа болза, 86 мөгениң хүрежин сонуургап көрдүвүс. Хүреш болуп турда, ачы-дуза марафонунуң мөргүл хааржаанче күзелдиг кижилер, албан организацияларның төлээлери, культура ажылдакчылары, спортчулар хөөмейжиге мөгейиг кылдыр акша-төгериин өргүп турду.  Көрүкчүлер база кижи бүрүзү шаа-биле үлүүн киирген. Хүрештен кирген акшаның түңү 360 муң рубль болган.

 ТР-ниң Хөй-ниити палатазының даргазы Хонук-оол Монгуш чыылган чонга Чазактың мурнундан байыр чедиргеш, Конгар-оол Ондарның хөй талалыг салым-чаяанын онзалап демдеглээн: «Россияда Николай Озеровка чедер спортчу комментатор чок, а Конгар-оол Ондарның хүрешти, аът чарыжын тайылбырлап, башкарыкчылап кээринге чедер кижи чок, турбас-даа» — деп үнелээн. Оларның кады депутаттап, спортчу оюннарга киржип чораанын, ооң кижилерни эвилелдеп, каттыштырыптар кайгамчык энергиязын сактып чугаалаан: «К.Б. Ондар чурттуң улуг удуртукчулары Б.Н. Ельцин, В.В. Путин, Д.А. Медведев, С.К. Шойгу дээн ышкаш алдарлыг баштыңнар-биле ужурашканын, олар-биле таныш, кады тырттырган чуруктарын көргүзерге-ле, кайы-даа чурттуң таможнязы ону саат чокка эрттириптер турган. Мындыг онзагай, чырык сеткилдиг, чайнап чоруур хүлүмзүрүглүг, кайгамчык салым-чаяанныг кижини сактып, мөгейип келгениңер дыка-ла өөрүнчүг-дүр. Ону утпайн, сактып чоруңар, чонум» — деп, ол чугаалааш, шүлүк одуругларын бараалгаткан.

«Алдын хүнүң ажа бээрге,

Арттар, сыннар ээн калды.

Алыс бодуң караш дээрге,

Арат-чонуң хомудап арты.

Дыңгылдайың дыңналбаска,

Тыва  чонуң чоктап чору.

Дыңзыг чүрээң сокпайн баарга,

 Тыва чуртуң ыглап арты».

Дыка-ла дээштиг, күштүг одуруглар-дыр. Арыг сеткилден төрүттүнген одуруглар ындыг болур-даа ужурлуг.

Хүрештиң түңнелинде 16 мөге арткан турда, Өвүрден алышкылар Алексей биле Андрей Монгуштар бот-боттарынга таваржып келген. Тыва хүрештиң чуруму ындыг: адазы биле оглу-даа, алышкылар-даа душчуп болур дээн. Ынчап кээрге, Андрей акызынга дүжүп берген. 8 мөге артканда, Начын мөге Ким Седен-оолдуң кырын орта Таңдының аныяк  мөгези Мерген Монгуш дүжүп октаан. Начыннар Алексей Монгуш биле Айдың Отчуржап  4 хончу дедир тудушкан соонда, Очуржап олура дүшкеш, арга ажыглаар бодаан, ынчалза-даа Алексей ону ойтур олурту идип чорудупкан. Начын мөге Сылдыс Монгушту Каа-Хемниң Кызыл-Кат Кенден октаан. Начын мөге Допуй-оол Эртинени Арзылаң мөге Сайын-Белек Түлүш октаан. 4 мөге артканда, Сайын-Белек Түлүштү Кызыл-Кат Кенден доза тепкеш октаан. Мерген Монгушту Алексей Монгуш көдүргеш, өрү көрүндүр дүжүрген. 2 мөге артканда Алексей Монгуш  Кызыл-Кат Кенден дыка дүрген тутчуп алгаш, демисежип тургаш, хенертен Кызыл-Кат даяныпкан,Алексей  Монгуш   шүүлген.  Шүүлген  мөге  аът шаңналын, үжүүрлешкен мөге – шарыны, 3-8-ки черлер алганнары хойлар-биле шаңнаткан. Тиилекчилеринге тураскаал-статуэткаларны, дипломнарны тывыскан. Ийме суму база Чөөн-Хемчик кожуун чагыргалары, хөөмейжиниң өг-бүлези  деткикчилээн. Бода эъдин деспи долдур эккеп салып, мөгелерни өг-бүлези, төрелдери хүндүлээн.

СЕРИИН ОЪТТУГ СЕСЕГЕНИҢ ОГЛУ

Ол-ла кежээ Национал театрга Конгар-оол Ондарның чырык адынга тураскааткан сактыышкын концерти ооң каргыраазы-биле, ооң бодунуң ырлап кааны «Коңгурей» деп ырызының үделгези-биле «Саян» ансамблиниң артистериниң танцызы-биле эгелээн. Даштыкы чурттарда эштериниң чоруткан дискилеринде солун концерттери, ужуражылгаларындан, ол ышкаш Россияның болгаш Сибирьниң аңгы-аңгы хоорайларынга эртип турган фестиваль, конкурстардан бижидилгелерни көрүкчүлер сонуургап көрдүвүс. Америкага ат-сураглыг хөгжүмчүлер-биле «А, шу, декей-оо!» деп тыва улустуң ырын күүседип турарын магададывыс. «Сибирь делегейи» деп конкурска жюри кежигүнү тургаш, сценаже чалаптарга, ол мынча деп чугаалап турар: «Он чыл дургузунда жюри кежигүнү болуп келдим. Ол чылдарның дургузунда ийи ажы-төлүм төрүттүндү. Уруглар – келир үевис».

Красноярск хоорайдан ооң улуг өңнүү, Россияның алдарлыг тренери Сергей Григорьевич Хачикян сөс алгаш, Конгар-оол Ондарның тураскаал-статуэтказын аңаа бергенинге өөрүшкүзүн илереткен: «Ол дээрге тайбыңның, делегейниң кижизи-дир. Чырык херел дег ужуп эрткен кыска назынында ол кымдан артык хөй буянныг үүле-херектерни кылган. Тыва үндезин культура төвүн тургузуп алыр дээш кайы хире күжениишкинниг ажылдап турарын караам-биле көрген мен. Yндезин культура төвү ооң адын эдилээр ужурлуг. Тываны делегейге алдаржыткан кижи аңаа төлептиг».

Сценаже К.Б.Ондарның дун оглун чалапты. Сактырымга, Конгар-оол Борисович боду көстүп кээп, шынап-ла, чырыш дээн ышкаш болду. Дыка-ла дөмей адашкылар-дыр эвеспе. Yнү-даа кара олчаан. Ачазының ынак ырызы «Чадаанамны» ол хевээр күүсетти. Ооң соонда Гран-при шаңналын алган өөреникчизи Эртине Тумат дошпулуурга ойнавышаан, башкызының төрээн чурту «хараганныг Ийме суурну, сериин оъттуг Сесегени» алгавышаан, хөөмей-сыгыды-биле хамыкты кайгатты. Хүлүмзүрүү, бажын чая кааптары, ойнаар, хөөмейлеп-сыгыртыр аяны  башкызыныы  олчаан де. К.Б.Ондарның өөреникчилери, «Тыва» ансамблиниң 3-кү салгалы Бады-Доржу Ондар, Аян-оол Сам, Аян Ширижик оларның талантызын, национал оркестрниң Конгар-оол Ондарга тураскааткан ыры-хөгжүмүн кижи төнчү чокка дыңнап олуруксаазы келир-дир.

К.Б.Ондарның сөөлгү берген интервьюзун дыңнадывыс: «Тыва чуртувус, төрээн дылывыс, байлак езу-чаңчылдарывыс бар-дыр. Оларны камгалап-кадагалап арттырар ужурлуг бис. Тыва кижи малдан-на халбактанып чоруур болза, черле түревес. Ханывыс — малда. Ынчангаш хоорайже дывыржывайн, көктүг-шыктыг чазаг-чайлагларывысче, арыг агаарлыг күзег-кыштагларывысче мал-малдап, үнер ужурлуг улус-тур бис ийин. Эвээш санныг тывалар бот-боттарывыс эп-найыралдыг чурттап көрээлиңер. Өгбелеривис езу-чаңчылдарын черле утпаалыңар» -- дээш, эки аъдын мунупкаш, челзип чорупту. Ооң сөөлгү чагыын күүседиилиңер.

К.Б.Ондарга тураскаалды Улусчу чогаадылга бажыңының даштынга тургузар деп турар, ол-ла бажыңның чанынга хөөмейжилер аллеязын тургузар. Тураскаалды тургузарынга 3 млн. рубль херек. Концерттен кирген акша 538 муң 899 рубль болган. Херек арткан акша түңүн чону черле чыыптар дээрзинге улуг идегел-биле сактыышкын кежээзи доозулду.

           Светлана Балчыр.

"Шын" солун