Тоолзуг оран, шыдамык чон

Кежээликтей Кызылдың мурнуу чүгүнде Бай-Хаакская кудумчузунда каът бажыңнарның чанынга улуг чүък сөөртүр «Урал» деп автомашиналар кээп туруптулар. Удаваанда уурук-суурук чиик машиналардан чон дүжүп, «Уралдарже» садып алган барааннарын, ажын-чемин чүдүрүп эгелей берди­лер. Бир шак хире болганда үш «Урал» чүдүртүнген, кижилер эт-сеп аразынга олурупкан соонда, машиналар Кызыл — Эрзин оруу-биле шимчеп үнүпкеннер.

Ийи ногаан өңнүг «Урал» — Россияның камгалал яамызындан келген шериг машиналар. Оларда «Тыва — бистиң өргээвис» деп фестивальга Тере-Хөлдү төлээлеп киржип турган чон сыңмарлажып олурупту. Чогум олурар дээрге олуттар-даа, соңгалар-даа чок, муңгаш машинаның иштинге ап чорааны хаптар, чоорганнарны салгаш, эптештир олуруп алдылар.

Мээң олурупканым чиңгир көк өңнүг «Урал» — кожууннуң социал «автобузу», ооң иштинде олуттар-даа бар, соңгаларлыг-даа. Кызылдан Кунгуртугже чаңгыс талаже оруктуң хөлезини: кожууннуң чурттакчыларынга — 1500 рубль, өскээртен келген аалчыларга — 2000 рубль. Удаваанда чүък чүдүрер хос чер долдур-ла эт-сеп салдына берген. Аразында хеп чуур машина, чадаг-тергелер, уруглар колясказы, аъш-чем, шоодайлап каан чагаалар, посылкалар дээш, амыдыралга херек кандыг-даа чүүл бар.

Пассажирлер олуттарын эжелепкен соонда, бичии оол эдерткен херээжен кижи кирип келгеш, чон-биле мендилешкеш, алды харлыг оглун карактап чедирерин диледи.

Хоорайга оглун эмчиледип каапкаш, мурнай чортуп турары ол. Авазы соондан чиик машиналыг чоруур болган. Хемнер суу улгады берген болза, чиик машина орукка хонуп болур, бичии оглу түрей бербези-биле берге оруктарга черле бүзүрелдиг «Уралга» олуртуп, улуска чагып чорудуп турар болду. Алды харлыг оолчугаш эрези кончуг, авазын-даа эдербес, олуду чок билеттиг болгаш, чыып каан хаптар кырынга олурупту.

Пассажирлер аразында төрүттүнгеш-ле 15 хонган өпеяа­лыг аныяк ие безин бар болду. Дөрт айлыг ийи өпеяа, бир хар чартык бичии уруг-даа эдерткен улус ындыг ырак орукка түвексинмес. Уругларын алчып берип, удур-дедир карактажып, чөргектерин-даа ачылажып чоруур болдулар.

Кызылдан үнгеш, орукка дөрт катап туруп чорааш, чээрби шак иштинде беш чүс километрни эрткеш, Кунгуртугга келдивис. Чаңчыкпаан кижиге узун, берге, довурак-доозуннуг, соктадыр орукка халаажыравас кунгуртугжуларның шыдамыын кайгадым.

Каргы хемниң унунда Чыргалаңдыга баштайгы пассажирлер дүже бердилер.

Бичии дүъш үезинде Тере-Хөлдү оюп эрткеш, даглар аразында чавызаашта турар кожууннуң төвү Кунгуртуг суурга келдивис. Кожуун чагыргазының даштынга доктаапкан автобустан машина-балгаттыг улус кээп, төрелдерин уткуп алыр болду.

Кунгуртугну кирип кел чыткаш көөрге, шала бичежек суур-даа ышкаш кылдыр сагындырар. Ындыг эвес — элээн улуг, хөй кудумчуларлыг, делгем девискээрлиг болду. Силии-даа аажок: чечектелген ногаан ширик, кудумчуларның чамдыызын сайлап каан. «Алдынчылар-биле кады эрткен чылын неделя хире катай ажылдадывыс. Суур иштинге сай төп берген, ооң мурнунда кудумчуларга машиналар кадалып турар чартык метр хире оңгарлар турган, улуг машиналар маңнап каапкан болгаш», — деп, кожуун чагырыкчызының хандырылга болгаш кем-херек болдурбазы-биле оралакчызы Долзатмаа Аян тайылбырлап берди.

Аян Шининовичиниң чугаазы-биле кожууннуң кол бергедээшкини — кыжын, чазын орук чокталы бээри. Декабрьда хар чаап кааптарга, чайгы орук хагдына бээр, тайгада хемнер доңмаан болза, кышкы орук ажыттынмас. Ол аразында харылзажыр арга чүгле агаар-биле боор. Ынчангаш эрте дээре аъш-чем, кывар чүүлдерни сөөртүп алырын кызыдарлар. Нарын таварып эртер чайгы оруктуң хемчээли 500 ажыг километр. УАЗ маркалыг бичии машиналар ону сес-тос шак иштинде эртер, «Уралдар» хонук чеде бээр, ынчалза-даа шупту чүүл агаар-бойдустан хамааржыр. Частап, тайганың хемнери дажый берзе, азы арт-сын кырынга хар чаап, тайгактай берзе, удур-дедир манажып тургаш, эвээш дизе-ле, бир хонуп чорааш, келир. Кышкы орук 200 ажыг километр, Каа-Хем кожууннуң девискээри-биле Сарыг-Септи таварып чоруур.

Чоокка-ла чедир орта орук чок, арт кээрге, хар казып, орук ажыдып, оргулааштарга малгаштан үндүр кастынып чоруурга, чер аразы ырак, хоорайга чедир бир ай-даа болурун чолаачылар сактып чугаалаарлар. Аңаа деңнээрге, амгы үениң оруктары арт-берттиг-даа болза, каалама трасса-дыр дээрлер.

Электри чырыдыышкыны эртенгиниң алды шактан дүнекиниң бир шакка чедир. Ооң аразында каш шак иштинде суур чырык чок турар. Эмнелгеге берге байдалдыг улус эккеп, кезиишкин кылыр дээн таварылгаларда чырыдып бээр. Чоннуң күзели — чырык хонукта 24 шак иштинде турар болза эки, аңаа күштүг дизельдиг электростанция негеттинип турар.

Кожууннуң социал политика талазы-биле оралакчы даргазы Лилия Багай-оолдуң чугаазы-биле кожууннуң чону паспорт кылдыртыр дээш Кызыл кожууннуң төвү Каа-Хем суурга барып, документилерин дужаагаш, он хонук иштинде манап тургаш, паспортун ап алгаш, чанып кээрлер. Ылаңгыя 14 хар четкен, бир дугаар паспортун алган уруглар бергедежи бээрлер. Уругну чааскаан чорудуптар эвес, ада-иезиниң бирээзи эдертип, ийи кижиниң оруунуң өртээн төлеп тургаш, чоруур апаар. Янзы-бүрү чылдагаан-биле паспортун үезинде кылдыртып албаан болза, школага 9 болгаш 11 класс доозуп тургаш  дужаар шылгалдалар үезинде бергедээрлер. Шылгалдаже паспорт-биле киирер болгай.

Кожуунда банк салбыры чогундан төлээр-ле чүүл бүрүзүн Кызылга барып төлээр — ол база берге. Банкылар Тере-Хөлге банкомат, пошлиналар төлээр автомат салыр дээрге, ажылдакчыларын аай-дедир чорударының чарыгдалы көвей боор.

Алды айның эгезиниң санаашкыны-биле кожууннуң чурттакчыларының саны 2171 болган, оларның иштинден 18 хар четпээн уруглар саны 715. Кожуун төвүнде уруглар садында чүгле 48 олут бар, ынчангаш чаа садик туттунуп турар.

Суурнуң ол-бо талаларында чээрби шаа чаа туттунуп турар бажыңнар көстүп турар. Чайның баштайгы кааң хүннерин кунгуртугжулар халас эртирбейн турары илдең — тудуг кидин түлүк чоруп турар. Молодежная кудумчузунуң адаанда туттунуп турар дөрт бажыңның бирээзинден үнүп-кирип турар улус-биле чугаалаштым. Бежен хар ажып чоруур пенсионерлер Любовь биле Валерий Хуужааннар болду. Чогум боттары мал-маганныг көдээде чурттап чоруурлар. Чылып кээрге, Кезек-Хадың деп черде кыштаандан суурже малы-биле кирип келгеннер. Бо чайын ортун оглунуң бажыңының тудуун доозарын кызыдарлар. Дөрт талазы дең сес-сес метр үш өрээл бажыңның шалазы салдынган, суугузун чаа-ла кылып дооскан, колдуунда иштики ажылдар арткан. «Бажың ыяжын боттарывыс аъргадан кезип сөөртүп алдывыс. Шифер, кирпич дээш бажың тудуунга хереглээр материалдарны шуптузун Кызылдан садып, «Уралдың» хөлезини 20 муң акшаны төлеп тургаш, бээр эккеп алыр бис» — деп, Валерий Максимович чугаалады.

Кожууннуң чер болгаш өнчү-хөреңги килдизиниң ажылдакчылары Нелля Артына биле Орлан Дамдын чайы чок ажылдап, бажың тудуп алыры-биле чер айтырган чонга бажың тудар черлерни айтып, хемчээп бээрлер. Чер алган улус документилер кылдыртыр акшадан аңгыда, черниң арендазы дээш төлээр. Өске кожууннарда нептерей берген чер аукционун Кунгуртугда киирбээн болду. Улустуң ап турар чериниң хемчээли — сестен чээрби соток чедир.

Чайгы үеде кожуунга туристер көвүдээр, оларның аразында Балыктыг хемни куду салдап бадар бөлүктер, Бояй болгаш Тарыс аржааннарынга дыштанып келген улус бар боор деп кожуун чагыргазының культура, туризм, спорт болгаш аныяктар херектериниң талазы-биле специализи Түмен Ховалыг чугаалады. Түмен Семенович 2011 чылда Томскиге күрүнениң архитектура-тудуг университединиң экономика болгаш менеджмент салбырын дооскаш, төрээн суурунче эглип келген. Түмен бодунуң санал-бодалын үлешти: “Хоорай чуртталгазын сонуургавас мен. Черимниң сайзыралынга үлүүм киирип, аныяктарны ажылга хаара тудуп, оларны деткиири — солун болгаш ажыктыг ажыл”.

Эрткен-дүшкен чон Пор-Бажыңның чоогунда, Тере-Хөлдүң эриинде турар хууда сайгарлыкчы Уран-кыс Сундуйнуң шайлаараанга, чайгы үеде турар өглеринге чемненип, дыштанып алырлар. Хөлден бир-ийи балык-даа тудуп, сонуургап болур. Тере-Хөлде шортан-биле калбак-балык бар. Бичии шортанны кунгуртугжулар тоорыш, улуун ояр деп адаар болдулар. Хемнерден кадыргыны, мыйытты, мезилди, тайменьни тудуп турар.

Шолбан Баянов Каргы сумузунуң чагырыкчызынга бо чылдың ийи айда бадылаткан. «Алыс бодум Тере-Хөл чурттуг кижи мен. Ийи харлыг тургаш Эрзинниң Качыкче авамның ажыл-агыйының аайы-биле чоруп, Качыкка өскен мен. Качыкты ийи дугаар чуртум деп чүдүп, ону сактып, дүжеп-даа чоруур кижи мен. Эрзинге онгу классты дооскаш, Кызылдың башкы училищезинче киргеш, ону дооспайн тургаш, шеригже чоруптум. Петропавловск-Камчатск хоорайга далай флодунга үш чыл дургузунда шериг эрттиргеш келдим.

(Уланчылыг).

Виктория Пээмот.