Өңгүр, чараш Өвүр кожуун

«Тыва – арыг-силигниң девискээри»

Долгандыр бедик арт-сын, шыргай арга-эзим. Мында ыржым болгаш шыпшың-дыр. Оът-сиген, тайга чечектери  хөлбеңнедир үнүп келген, чаражы аажок. Арт кырынга үнүп келгеш, эскереримге, арыг-силиг, агаарның чыды үнүшсүг, шыксыг, тайгазыг. Чылдың чайгы эргилдезинде бойдус амырап, оттуп келген-даа ышкаш. Көктүг-шыктыг одар-белчиирлиг, хөлбеңнээн оът-сигенниг Хөндергей арт сыны бо-ла болгай! 

Өскен-төрээн Өвүрүмче чанарда, ыяап-ла бо артты таварып эртер мен. Улуг тайга-сынга аъш-чемниң дээжизин чажып, өргүүр дээш, машинадан дүжерге-ле,

«Өөрзүрек чоннуг,

Өзүген малдыг,

Өңгүр, каас бойдустуг

Өвүр кожуунче моорлаңар!»

— деп, чечен-мергени-биле шүлүктей бижээн самбыра көстүп кээр.

Удавас Тываның Россияга бактаап киргениниң база найысылал Кызылдың тургустунганының 100 чылын демдеглээри-биле республика чергелиг мөөрейлерге хамаарыштыр кожуунда кылып чоруттунган хемчеглер-биле Өвүр кожууннуң чагырга даргазының оралакчызы Андрей Ооржак таныштырды: «2013-14 чылдарда «100 чылче базымнар» төлевилелге үндезилеп, «Тыва – арыг-силигниң болгаш корум-чурумнуң девискээри» конкурстуң  дүрүмүн тургускан. Кожуунда 6 сумунуң чону идепкейлиин көргүскен. Боттарының тус девискээринге улуг арыглаашкынны кылган. Ооң түңнелин үндүргеш, албан черлеринге болгаш хамаатыларга шаңналдарны тывыскан. Бо ажылга 120 000 рубльди үндүрген.

Аныяк  оолдарга үлегер-чижек кылдыр база оларның  хей-аъдын киискидип, хостуг хүрешке ССРЭ-ниң спорт мастери Дидим-оол Донгакка тураскаалды кылган.

Оон аңгыда «Ие кижи – хүн»  дээн уткалыг чараш тураскаалды  аваларга, энелерге болгаш кыс хиндиктиг чонга кожуун чагыргазының девискээринде кылган.

Чонга чугула херек ижер сугну алыры-биле кудуктар септелгезинче 200 000 рубльди үндүрген база ол хире түңнүг тудуг материалдары саттынган. 3 кудуктуң агар септелгезин кылып дооскан. Арткан материалды өске кудуктарның септелгезинге ажыглаар деп турар.

Хандагайты сумузунуң кудумчуларынга 70 сайгылгаанны 200 000 рубльга садып салган, база ол чүүлдерни кылган ажылчыннарның хөлезининге 70 000 рубльди төлээн.

Албан черлериниң ажылдакчылары демнежип тургаш, чевеглерниң херимнерин чаартып, чугайлап септээн. Бок сөөртүлгезинге ажыглаары-биле кывар-чаар материалды садарынга 50 000 рубль чарыгдаттынган.

2013 чылда чаагайжыдылга болгаш ногаанчыдылга ажылы чогуур деңнелге чоруттунган, ниитизи-биле кожуунга 310 чадаң  ыяштарны  тарып олурткан. Сумулар  боктарын аштап-арыглаан. 

Хандагайты сумузунуң Октябрь болгаш Ленин кудумчуларының асфальтылыг шывыын бүрүнү-биле солуур ажыл  175 000 рубльге көрдүнген.

Суурларда болгаш кожуун төвүнде кудумчулар адрестериниң эргижирээнин барымдаалааш, чаңгыс аай хевирге 560 адрести чаартып солаан.  Ногаанчыдылга дээш улуг ажылды кылган түңнелинде 787 чадаң болгаш улуг ыяш тарыттынган.

Хандагайты суурнуң төп кезээнде чөөн чүк  чурагайының 12 амылыгларының тураскаалының  тудуу кылдынып турар, бо ажыл удавас доостур» — деп, ол чугаазын доосту.

Кожууннуң чөөн талазында Дус-Даг, Чаа-Суур, Ак-Чыраа суурларынче чоруур орукта, Россия-Моол ийи чурттуң күрүне  кызыгаарында, Тээли арт-сынында улуг, ак субурганны Торгалыгның Донгактар төрел бөлүү тудуп кылган. Бо девискээрни Дус-Даг суму чагыргазы харыылап турар. Долгандыр бок-даа көзүлбеди. Улаштыр-ла суурларны эргий кезип чоруурга, кудумчулары арыг-силиг, аштап-арыглап турары илдең. Дус-Даг биле Чаа-Суурда  Ада-чурттуң Улуг дайынынга киржип чораан 4 фронтучунуң тураскаалы бар. Ээн, кагдынган тудугларга хамаарыштыр  хемчеглер  алдынып турар. Кайы-даа суурларда ону дээскиндир херимнээнин эскердим.

Когараан малдың мөчү-сөөгүн хөмер черни тускай дүрүм езугаар чаа-сууржулар кылган. Ногаанчыдылга, арыглаашкын ажылдарынга идепкейлиг чоннуг база өөр-өнер малдыг, өскелерден чыда калбас, бурунгаар чүткүп, сайзырап орар суур-дур.

Кожуун төвү Хандагайтыдан 120 километр черде Ак-Чыраа сумузу — арыглаашкын талазы-биле кожуунда мурнуку одуругда. Долгандыр кулузуннуг, боду бүткен сигенниг, чоогунда хөлдүг ховар-ла суур. Өвүр чону кыдыг-кызыгаарда-даа болза, республиканың хөгжүлдезинге үлүүн киириштирип турары өөрүнчүг.