«Чаңгыс демниг Россияда — чаңгыс демниг Тыва»

Делегей чергелиг эртем конференциязы

Июль 3-4 хүннеринде Кызылга Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чыл оюнга тураскааткан делегей чергелиг «Чаңгыс демниг Россияда — чаңгыс демниг Тыва: төөгү, амгы үе, келир үе» деп эртем конференциязы болуп эрткен. Аңаа Россияның эртемнер академиязының төлээлери, чурттуң аңгы-аңгы регионнарындан база Япония, Турция, Казахстан, Моолдан эртемденнер келген. Тываның эртем адырының төлээлери аалчыларын төлептиг уткуп-хүлээп, конференцияга идепкейлиг киришкен.

Байырлыг ажыдыышкын Тываның Чазааның хуралдаар залынга болган. Делегей чергелиг конференцияның киржикчилеринге ТР-ниң Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолдуң байырын ооң оралакчызы Анатолий Дамба-Хуурак чедирген. Тываның Чазааның Даргазы ук конференция юбилейлиг чылда эртем адырында болуп турар хемчеглерниң өзээн ээлеп турарын демдеглеп, ооң түңнелдери республиканың келир үедеги сайзыралынга ужур-дузалыг болурунга бүзүрелин илеретпишаан, эртемденнерниң чогаадыкчы ажыл-ижинге чаа-чаа ажыдыышкыннарны, чедиишкиннерни күзээн.

Байыр чедириишкининге Моол езу-чаңчылдар академиязының Президентизи, шажын эртемнериниң доктору, профессор  Лувсандамба Дашням моол биле тыва чоннарның аразында бурун шагдан бээр харылзаазының дугайында каксы чугаалааш, республиканың эртем номнарының алдын фондузунга Тываның төөгүзүнге хамаарышкан архив материалдарындан тургустунган 4 томнуг номну белекке бербишаан, ол ном моол уктуг чоннар шинчилээр адырда кончуг тывылбас дээрзин демдеглээн.

Россияның эртемнер академиязының кежигүн-корреспондентизи, Россияның эртемнер академиязының Дыл институдунуң Урал-алтай дылдар килдизиниң эргелекчизи, филология эртемнериниң доктору, профессор Анна Дыбо конференцияның эрттирикчилеринге чалааны база солун программаны тургусканы дээш өөрүп четтиргенин илереткеш, Россияның  эртемнер академиязының Дылдар институдунуң профессору, филология эртемнериниң доктору  Игорь Кормушинниң даалгазы-биле  түрк дылдар шинчилекчилериниң өмүнээзинден, а Россияның эртемнер академиязының Чөөн чүк шинчилээр институдунуң улуг эртем ажылдакчызы, төөгү эртемнериниң кандидады Александр Васильев кады ажылдап чоруур эш-өөрүнүң мурнундан байыр чедирген. Тыва литератураның үндезилекчилериниң өңнүү чораан алтай чогаалчы, Алтай Республиканың Чогаалчылар эвилелиниң даргазы  Бронтой Бедюров сөс ап тура, Тывага 13 чыл бурунгаар кээп чораанын, ол үениң иштинде Кызыл хоорайның өзүп-хөгжүп орарын магадаанын чугаалаан.

 Азия төвүнүң хөй санныг аалчыларның байыр чедириишкиннери чүгле эртем конференциязының ажыдыышкыны-биле эвес, а Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чыл ою-биле база холбажып турган.  Онзагай чүве – сөс алган эртемденнерниң барык шуптузу Тывага үнелиг номнарны белекке сөңнеп турганнар.

Байырлыг хуралга Тыва Республиканың өөредилге болгаш эртем  сайыды, филология эртеминиң доктору Каадыр-оол Бичелдейниң «Тыва Республиканың өөредилгези болгаш эртеми 100 чылдың дургузунда», Моолдуң Эртемнер академиязының Президентизи академик Батболд Энхтувшинниң «Моолдуң болгаш Тыва Республиканың эртем талазы-биле кады ажылдажылгазы: амгы үе, келир үе», «Россия Федерациязының Коммунистиг партиязы» политиктиг партияның Тывада салбырының кежигүнү, төөгү эртемнериниң кандидады Григорий Ширшинниң «Совет Тывага социал-экономиктиг чаартылгалар», ТР-ниң экономика сайыды Елена Каратаеваның «Тыва Республиканың экономиктиг сайзыралының амгы  үеде байдалы болгаш келир  үези» дээш, оон-даа өске илеткелдер номчуттунган.

Ол хүн Тываның Чазак Бажыңының фойезинге эртем-шинчилел номнарының болгаш Тываның күрүне архивиниң делгелгелери база организастаттынган. 1902 чылдың Тываны таварып демир-орук чорударының дугайында эрги моол бижиктиг документиден эгелээш, Тываның күрүне херээ-биле холбашкан төөгүлүг документилер хамыктың сонуургалын болдурган.

Конференция «Делегейниң төөгү чорудуунда түрк-моол чоннар», «Дыл эртемнери чүс чылдарның кызыгаарында: эгези, амгы үези», «Төп Азияның XX-XXI вектерде социал-культурлуг чаартылгалары», «Тываның совет үеде социал-экономиктиг сайзыралы», «Тыва Республиканың саң-хөө, экономика талазы-биле туружу: амгы үеде байдалы, келир үези», «Бойдус хүрээлелиниң хөгжүлдези болгаш амгы үеде байдалы. Бойдусту чөптүг ажыглаарының чидиг айтырыглары», «Аграр эртем биле бүдүрүлге: төөгү болгаш амгы үе», «Тыва Республиканың кадык камгалалы болгаш социал политиказы»  секцияларга ажылын уламчылаан.

Шончалай Мааты-оол.

"Шын" солун