Саанчылар мөөрейи

Репортаж

Чылдың чайгы эргилдезиниң башкы айы – июнь 20-де, республиканың шыырак саанчыларының мөөрейин сонуургаар дээш, ырда кирген Балгазынче найысылалдан эртежик-ле үнүпкен бис. Чурумалдыг, чараш чуртувусту эргээн, ээр-дагыр оруктарны эртип чорааш, тараалаң Таңды кожууннуң эдээнде Балгазынның барыын талазында 20 километр черде  көктүг-шыктыг чайлагга чедип келдивис.

Хевис чадып каан дег ногаан шыкта сериин, чайгы турлагда Балгазын суурнуң  «Тывахолдинг» КХН агроүлетпүр комплекизиниң сүт-бараан фермазы чайлаглаар дээш турумчуп алган. Чайлагны долгандыр арга-эзимниг даглар бүргээн, дамырак кара суглар шулурткайндыр агып чыдар, ында-мында мал-маган чаттып оъттаан, чурукчу кижи болза, херексели-биле дораан чуруй кааптар боор, а мен демир-үжүүм туткаш, бичии дептеримге көргенимни сактып ора, демдеглеп бижиийн. Кайнаар-даа көөрге, ногаан шыргай арга, чагыг езугаар-даа ышкаш ак-көк, аяс дээр, шимээн дааш чок, кулакка дыштыг, магалыы кончуг, шыпшың-на чүве.

Мында чайлаглап турар «Тывахолдинг» КХН — республиканың чонун сүт-биле хандырып турар эки ажылдыг мурнакчы бүдүрүлгелерниң бирээзи. Чылдан чылче улам-на хөгжүп, сайзырап орар. Чай боорга үгек иштинде сүт болбаазырадыр дериг-херекселин сөөртүп алгаш, сериин тайгаже чоруптар. А кышкы фермазы Балгазын суурда. Бүдүрүлгеде бода малдың ниити саны 700 баш. Ооң иштинде 210 саар инек бар. 2013 чылда эъткир уксаалыг герефорд малды садып алгаш, Балгазында чылыг фермазында азырап турар. Ам бо хүнде 69 инек, 2 буга, 40 бызаа онча-менди.  Чайгы үеде малды семиртири-биле 210 инек, ооң иштинде 2 буга, 120 хире бызааны мында кадарып турар. Саанчыларның сагган сүдүн Кызылда «Тывасүт» КУБ-биле дугурушкаш, литрде сүттү 18 рубльге дужаап турар.

«Сүт – бүгү аъш-чемниң дээжизи. Бир саанчыда 30 ажыг инек хамааржып турар. Олар сыгыр даң бажында 4 шак биле кежээ 6 шакта инектерни ийи катап саар. Бир саанчы хүнде-ле 300-400 литр сүттү саггаш, дужаап турар. Сүт болбаазырадыр дериг-херекселдер арай эргижирээн. 5 тоннаның доскаарынга сүттү кудуп каарга, 2-3 хонгаш-ла, «Тывасүт» бүдүрүлгези алгаш чоруп турар.

Бүдүрүлгеде ниитизи-биле 60 кижи хаара туттунган. Оларның иштинде 5 саанчы, 3 инек кадарчызы, ол хире санныг бызаа кадарчылары болгаш таңныыл бо чайлагда барып-кээп ажылдап турар. Арткан ажылчыннар суурда фермада. 12 ажылчынга чурттаар бажыңны тудуп кылган. Олар ам удавас чаа оран-савазынче көжүп кире бээр. Мал-маганга чаа кажааны база тудуп турар. Мал чемин чылдың-на тарып ап турар. Бо саанчылар мөөрейинге эки белеткелди чоруткан, шыырак саанчылар бар. Келир үеде планда бүдүрүлгениң ажылын ам-даа улгаттырар, сайзырадыр сорулга салдынган» – деп, «Тывахолдинг» КХН-ниң директору Виктор Таар-оолович Сыргыт-оол таныштырды.

Коданның девискээрин долгандыр көөрүмге, дугуйлуг үгектер бар. Ооң бирээзинде электри дамчыштыр сүт кудар доскаарларны кожуп каан. Шупту ажылы ток-биле чоруп турар болду. Республика чергелиг мөөрей болур чайлагга Таңды кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң кол зоотехниги Шолбан Ондар, база бо бүдүрүлгеге хөй чылдар иштинде бараан бооп келген дуржулгалыг мал эмчизи Мария Ховалыг, бригадир Долаана Санчат, аныяк санакчы Алиса Чооду болгаш саанчылар Клавдия, Камилла Оюн авашкылар, Людмила Хадамба, Айлаңмаа Монгуш, Любовь Оюн мөөрейге киржир дээш белен турлар.

Аалчыларның башкылыы — Ильинка суурда «Каа-Хем» КУБ-туң бригадири Светлана Сувакпит, саанчылар Мария Одушпай, Оксана Петухова чедип келгеннер. «Каа-Хем» бүдүрүлгезинде 243 баш инек, ол хире бызаа бар. Мал эмчизиниң, кадарчыларның, саанчыларның кызымаккай, шудургу ажылдап турарын бригадири демдегледи. Мурнакчы саанчыларын бо мөөрейге киириштирери-биле эккелген. Сүдүн «Тывасүт» КУБ-ка болгаш Чөөн-Хемчик кожуунда «Хүндү» сүт бүдүрүлгезинге керээ езугаар дужаап турар. Малдың ак чемин болбаазырадыр эрги, чаа херекселдиг, республиканың база бир билдингир сүт бүдүрүлгези Ильинка суурда. Сосновкада «Улаатай» көдээ бүдүрүлге кооперативиниң саанчызы Альбина Дажисан, Бии-Хем кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң даргазы Александр Монгуштуң удуртулгазы-биле «Туран» КХН-ниң саанчы кыстары Урана Арамзай, Чечекей Салчак болгаш Снежана Салчак олар келген.

Таптыг-ла дал дүъш турда, «Электрилиг саалданың башкарыкчызы» деп мөөрей-даа эгелээн. Мөөрейниң кол эрттирикчилери — ТР-ниң көдээ ажыл-агый яамызы. Республикага көдээ ажыл-агыйны сайзырадыры база июль айда Воронеж хоорайга болур саанчылар аразынга мөөрейге киржири-биле мурнакчыларны илередир дээш бо хемчегни эрттирип турар. Ынчангаш мөөрейни республика чергелиг чарлаан ужуру ол.

Мөөрейниң эгезинде киржикчилерниң документилерин болгаш кадыының байдалы-биле эмчи шинчилгезин хынааш, оон мөөрейже киирер. Ийиги чадазында киржикчи бүрүзү инек саар херекселин дүрүм езугаар чазар, оон дедир эптээр. Ниитизи-биле бүгү ажылды он киржикчиниң аразындан Балгазынның 26 харлыг аныяк саанчызы   Камилла Оюн 3 минута 42 секунда иштинде кылыпты.  Мөөрейниң үшкү чадазында электри херексели-биле инекти саар. Баштайгы ийи киржикчи чаржып кирипти. Электрилиг саалданы кижи көрген эвес, солун-даа, берге-даа чорду. Мөөрейде киржип келген саанчыларның кайызын кандыг дээрил, шупту кызымак, боттарының мергежилин эки билир улус-тур деп эскердим. Дараазында чадазында айтырыгларга киржикчи бүрүзү харыылаан соонда, шииткекчилер түңнелди үндүрүп, тиилекчилерни илереткен. Ажылынга бердинген, арга-дуржулгазы байлак хоочун саанчы Балгазындан Клавдия Оюн тиилекчи болду, ийиги черни Турандан Урана Арамзай,  үшкү черни  Ильинкадан Мария Одушпай олар алды. Тиилекчи саанчыларга акша шаңналының сетификаттарын тывыскан. Баштайгы ийи тиилекчи саанчылар Россия чергелиг мөөрейге киржири-биле июль айда Воронеж хоорайже аъттаныптарлар.

«Тывахолдинг» сүт бүдүрүл-гезиниң кадарчызы — Буян Садыяа бүдүрүлгеге эрткен чылын ажылдап эгелээн, Эзир Достай-оол үш чыл ажылдаан, Владимир Бумбаны, Юрий Чүскүктү, Чойганмаа Хүлерни болгаш Алдынай Чоодуну чоргаарал-биле адап болур. Бүдүрүлгениң ажылчыннарының найыралдыын болгаш демниин магададым.

—  Мал ажылынга бараан бооп келгенимден бээр 40 чыл болдум. Ам 53 харлыг мен, 42 инекти хүлээнип алгаш, электри-биле саап турар мен.  Арга-дуржулгамны аныяк уругларга дамчыдып чор мен. Мээң саанчы мергежилимни уруум база уламчылап чоруур. Ол бо бүдүрүлгениң аныяк саанчызы кижи.  Саанчы уруглар ам-даа херек, ажылдаар күзелдиг аныяктарны чалап тур бис – деп, Клавдия Оюн чугаалады.

Мал ажылындан туттунар болза, бай-шыдалдыг чурттаар дээри-ле чөп.

Ася Базыр-оол

"Шын" солун

Кызыл – Балгазын – Кызыл.