Аът чылында ажыглалга кирер

Эрги үении-биле бижиирге, Тыва Автономнуг Совет Социалистиг Республиканың Улуг-Хем районнуң Чаа Чаа-Хөл суурун тудар дээш баштайгы өргенни черже киир каккандан бээр бо үнген Аът чылында 40 чыл бооп турар. Чаа суурга эң баштай туткан бажың «Октябрьның 60 чылы» кудумчуда бир дугаар бажың. Чаа Чаа-Хөлдүң баштайгы кудумчузунуң бир дугаар бажыңының бир дугаар квартиразында Александр Самбууевич Түлүштүң өг-бүлези чурттап орар.

Чаа Чаа-Хөл суурнуң баштайгы бажыңын туткандан бээр хөй-ле өскерлиишкиннер болган. Ону Чаа Чаа-Хөл деп адавастай берген, Чаа-Хөл деп адаар, ол ам Чаа-Хөл кожууннуң төвү улуг кода-хоорай чыгыы хире апарган, маңаа баштай төрүттүнген ажы-төл ам боттары уруг-дарыглыг. Ынчалза-даа өскерилбээн чаңгыс-ла чүүл турган – 40 чыл дургузунда суурнуң Культура-спорт төвүн тудуп чадаан. Кожуунга, суурга каш-даа салгалдың дарга-бошкалары солушкан, баштайгы даргаларның уруг-дарыы амгы үениң удуртукчулары апарган. Чаа-Хөл кожууннуң чагырыкчызының дүжүлгезинге саадапкан дарга бүрүзү кожуун төвүнге культура-спорт одаан туттурарын аазап турган, ынчалза-даа кандыг-ла-бир «чөптүг» чылдагаан-биле ол бүтпейн баар. Культура одааның туттуна бээрин чаа-хөлчүлер 40 чылдың нүүрүнде манап, хүндүлүг депутаттар, кожуун, республика чергелиг удуртукчуларга чеже катап дилег бижиктер киирбээн дээр. Улуг-биче хуралдарга клуб айтырыын чон көдүрерге, чамдык даргалар шуут шугулдаар апарган чүве-ле болгай.

Малчын кижи болгаш, кожуун төвү Чаа-Хөл суурже кирер оруум «кыраан», шала туттунган культура одааның чаны-биле эртер. 2013 чылдың август айда ооң чаны-биле аъттыг эртип бар чорааш  көөрүмге, шала туткан клувувустуң тууйбу ханаларын таваанга чедир улуг трактор-биле бузуп тур. Бодум хуумда: «Чаа-Хөл кожуунга соңгулдалар болур, чаа дарга соңгууру ол-дур аа – деп чөгенип бодап каан мен. – Ынчаар-ла эгелээр улус-ла болгай бис…». Ооң соонда «кырган» тудугнуң чаны-биле чорук-херээм аайы-биле каш-даа эрткеш, ооң ханаларын тууйбу-биле бедидир тудуп турарын Чүгүрүк-Шилгим кырындан эскерген мен. Yе эртип-ле тур, тудугнуң ханаларын хүн бүрүде бедидир тудуп дооскаш, дээвиирин дуглай берди. Тудугну тудуп доозарынга чигзиниим ам-на харын чавырлып, ону кажан ажыглалга киирерин айтырып, Чаа-Хөл кожууннуң чагырыкчызы С.М.Сарбаакайның хүлээп алыышкынынга чеде бердим. Ээлчээм келирге, дарганың өрээлинче кире бээримге, ооң чай чогу-ла кедергей хевирлиг. Шаптык катпазы-биле дораан-на культура одааның кажан ажыглалга кирерин, эң ылаңгыя аныяктарның сонуургап турары спорт залын тудар-тутпазының дугайында айтырдым.

— Тудугну бо чылдың сентябрь айда ажыглалга киирер дээш кызып тур бис. А спортзалды улаштыр тудар бис, ооң турар черин трактор-биле дескилей үстүрген. Спортзалды тудар дээш чагыгны киирдивис – деп, Станислав Маадыр-оолович харыылады. – Арай бүзүревейн турар хевирлиг силер аа, Александр Кыргысович. Бүзүренчиг эвес болза, тудугда ажылдап турар оолдар-биле чугаалажып көрүңер даан.

Дарганың саналы чөптүр деп бодап, четтиргеним илереткеш, ооң-биле байырлашкаш, өрээлден үнүп чоруптум.

Бир-тээ, бодум сонуургай берген кижи канчаар боор, кожууннуң чагыргазының бажыңындан ырак эвесте тудугга барып, ында ажылдың кандыг чоруп турарын тудугжуларның боттарындан билип алыр дээш аңаа чеде бердим.

Улуг, кара доскаар адаанда отту чүшкүрүп турар аныяк эр-биле мендилешкеш:

— Тудуг мастери, прораб чижектиг даргалар бар бе? – деп айтырдым.

— Ийе, – дей-дир. – Ийиги каътта ажылдап тур.

— Ат-сывы кымыл? – дээримге:

—  Шиям Николаевич — диди.

Ийиги каътче чадалап үне бээримге, арын-шырайы кавказ омак-даа ышкаш эр көстүп келди.

Орустаар азы тывалаар бе деп боданып тура:

— Экии! – дээримге:

— Экии! – деп мендилезе-ле, суг тывалаар болду. – Шиям Николаевич Адыг-оол.

Чугаавыс шуудап, мээң айтырыгларымга ол харыылап, бодунуң дугайында таныштырды. Төрүттүнгеш өскен чери — Кызыл кожууннуң Кур-Чер суур, Кызылда ПТУ-4-ке дашчы, бызаңчы мергежилге өөренип алган, 1993-1995 чылдарда Камчаткага шериг хүлээлгезин эрттирген. Шеригден халажып келгеш, үр-даа болбайн, тудугларга ажылдап эгелээн. Өг-бүлелиг, 3 оолдуг, 3 кыстыг. Улуг уруу школа дооскаш, ажылдап турар. Уругларының иези 10 айлыг өпеяазын азырап олурар, ооң мурнунда республиканың Чазаанга секретарьлап ажылдап турган.

Шиям Николаевич 2008 чылдан хуу тудуг организациязы «Евротудуг» кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилелде ажылдап турар. Тудуг организациязының ээзи — Людмила Иргитовна Ондар.

— Даргавыс ажылынга кончуг кызымак, ажылчыннарга хамаарылгазы чөптүг кижи. Тудуг материалдары-биле хандырылганы үзүктелдирбес, кылган ажылдарывыстың түңнели-биле шалыңывысты берип турар. Тудугжулар боттарывыс база кызып ажылдап тур бис. Мында шупту 10 тудугжу ажылдап турар. Оларның 8-зи — Кур-Чер, 2-зи — Чаа-Хөл суурлардан  – деп, Шиям Николаевич чугаалады. – Мында ажылдап турар тудугжуларга, Чаа-Хөл  суурнуң хөй ажы-төлдүг өг-бүлелеринге 50 белекти Чаа чыл байырлалында Людмила Иргитовна тудусту.

Шиям Николаевичиниң удурткан коллективи Культура төвүнүң бажыңын бүрүнү-биле тудуп дооскаш, сантехниктиг болгаш шеверлел дээш, өске-даа ажылдарны кылыр бригадаларга дамчыдып бээр. Ол бригадалар арткан ажылдарны Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылының бүдүүзүнде кылып дооскаш, ажыглалга дужаар ужурлуг. «Евротудуг» кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилелдиң тудугжуларының шалыпкын ажылдап турарын көөрге, ол сорулга күүсеттине бээр хире. Чаа-Хөл кожууннуң чону бо байырлалды чаа культура одаанга уткуур деп идегел бар-дыр.

— Аът чылында чаа тудуг ажыглалга кирер-ле болзун! — деп чалбарып, ажыл-үүле бүдүп турар тудугдан чоруптум.

        Александр Чигден.