Yениң кызыызын, ажылдың хөйүн…

100 чылдың тудуглары

Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң бажыңын 1950 чылдарда тудуп кылган. Оон бээр хөй-ле үе эрткен. Бо оран-сава эргижиреп «кыраан», ийи чыл бурунгаар болган чер шимчээшкининиң үезинде бажыңның ханалары тигленип, бустур часкан. Аңаа ажылдаар арга чок, байдал улам-на айыылдыг. Институттуң коллективи чогуур албан черлеринче ажылдаар оран-савазының берге байдалының дугайында  айтырыгны  киирген.

  Тываның Баштыңы—Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол институттуң оран-савазының «салым-чолунга» хамаарыштыр дарый шиитпирни үндүрүп, чаа бажыңны тудар деп түңнээн. Удавас Тываның болгаш Россияның демнежилгезиниң база Кызыл хоорайның тургустунганының 100 чылын демдеглээр бис. Юбилейлерге уткуштур   республикага 20 ажыг тудугларны тудуп, ажыглалче киирерин Шолбан Кара-оол чугаалаан. Оларның аразында Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң оран-савазы база чугула.

Тудугнуң хүлээникчилери  —  «Капиталтудуг эргелел» КХН биле «ТР-ниң Эртем-бүдүрүлге каттыжыышкыны — Энергия» КХН. Кыштың ээлчээ эрткен, час бодунуң «дүжүлгезинге саадапканда» тудугнуң ам-даа шуудавайн турарын эскерип, аңаа хамаарылгалыг ажылдакчыларга айтырыгны салдым.

Марианна Харунова, ТГШИ-ниң директору: «Бистиң ажылдап турар институдувустуң бажыңын 64 чыл бурунгаар туткан. Чер шимчээшкининиң соонда эрги оран-саваның байдалы дорайтаан, ханалары тигленип, чадалары ыргая берген, ынаар кирер арга-даа чок апарган. Ынчангаш бо дугайында айтырыгны чогуур черлерге тургускан бис. Красноярск хоорайдан келген ОБЯ-ның тускай ажылдакчылары хыналданы кылгаш, оран-саваны чаартып кылыр дугайында түңнелди үндүрген.  ТР-ниң Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол бо айтырыгны өөренип көргеш, юбилейниң кол тудугларының аразынче киирген. ТГШИ-ниң оран-савазын чаартып тударынга ниитизи-биле 125 миллион рубль көрдүнген. Ам-даа чедир шиитпирлээр айтырыгларны ТР-ниң Өөредилге болгаш эртем яамызы-биле кады демнежип шиитпирлеп турар бис. Эрги оран-саваның ыяштарын чайгы үеде Дус-Хөлге эмненип дыштаныры-биле пансионат бажың тудуп алыр деп шиитпирледивис.  Мону улуг эртемден Каадыр-оол Алексеевич Бичелдей сүмеледи. Пансионаттың тудуун боттарывыс демнежип тургаш кылыр деп сорулганы салган бис.

Институттуң чаа оран-савазының тудуун хүнүң-не  барып, хайгаарап турар мен.  Тудугнуң хевирин амгы үениң чаа технологиялары езугаар кылып турар болгаш нарын-дыр, мында тудугжуларның шудургу, кызымак ажылдап турарын демдеглээйн. Кыштың соогунда-даа оран-саваның таваан салгаш, нарын ажылдарын күүсеткеннер. Ажылды сентябрь 30-ге чедир доозары-биле хүннүң чурумун тургускан. Ооң мурнунда ажыл арай озал чоруп турган болза, амгы үеде шуудай бердивис деп, тудугну харыылаар прораб биске дыңнаткан».   

  Алексей Светлов, «ТР-ниң Эртем-бүдүрүлге каттыжыышкыны – Энергия»  ААН тудуг албан чериниң инженери: «ТГШИ-ниң тудуун 2013 чылдың декабрь 2-де  эгелээн бис. Тудугну бүрүнү-биле бо чылдың сентябрь айда доозар деп планнап турар. Хүн бүрүде күүседир ажылдарның тускай чуруму бар. Мында 10 каңнакчы, база ол хире санныг дашчылар хаара туттунган. Тудуг материалдарын Абакан, Красноярск хоорайлардан сөөртүп эккеп турар. Акшаландырыышкын айтырыын чогуур яамылар харыылап турар. Кайы-даа талазы-биле байдалывыс ажырбас».

ТГШИ-ниң чаа оран-савазының тудуун, шынап-ла, соок үеде эгелээн. Апрель айга чедир чер ажылдарын кылып келген. Ооң ужуру үстүнде харыысалгалыг албан черлериниң акшаландырыышкын талазы-биле эреңгей байдалы деп билдим. Ынчалза-даа тудугжуларның холу дыңзыг деп чүвени эскердим. Чедир шиитпирлээр айтырыглар ам-даа бар, үе база эвээш арткан «алдын» күске чедир чаа оран-саваны тудуп доозуптары кандыг-ла болду. Эртемденнер чаа оран-савазын дыка манап турар деп чугаа аразында директор  демдегледи. Кандыг-даа кижиге ажылдаарынга таарымчалыг оран-сава херек болгай.

Анисья Тюлюш.

"Шын" солун