Хоочунга чаагай күзээшкиннер

Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың культуразының болгаш эртеминиң хоочун ажылдакчызынга төрүттүнген хүнү-биле байыр чедирген.

Төөгү эртемнериниң доктору, Тываның Улустуң чогаалчызы болгаш эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы, Кызыл хоорайның хүндүлүг хамаатызы, Россияның культуразының алдарлыг ажылдакчызы, тыва хамнарның бүгү назынында президентизи, «Хамнаашкынның дириг эртинези» америк шаңналдың эдилекчизи, Буян-Бадыргы орденниң баштайгы эдилекчизи, Найырал ордениниң болгаш «Ада-чурттуң мурнунга ачы-хавыяазы дээш» орденниң II чергезиниң эдилекчизи Монгуш Борахович Кенин-Лопсан 89 харлаан. Тыва эртемниң болгаш культураның хоочун төлээзинге төрүттүнген хүнү-биле холбаштыр республика Баштыңы Шолбан Кара-оол байыр чедирген.

«Ханы хүндүткелдиг Монгуш Борахович! Төрүттүнген хүнүңер-биле Силерге чүректиң ханызындан изиг  байыр   чедирерин чөпшээреп көрүңер! Силер  кайгамчык, хөй талалыг салым-чаяанныг болгаш бедик эртем-билиглиг кижи силер. Силерниң хөй чылдарда кылып келген күш-ажылыңар тыва чоннуң амыдыралынга онзагай арынны ажыдарынче угланган. Чоннуң амыдырал-чуртталгазының эң шыргайынга кижизиттинген болгаш Силер өгбелеривистиң мөзү-шынар салгалын кымдан-даа артык тургузуп, бодуңарның үнелиг сөзүңерге киирип шыдаан силер. Тыва эртемни, литератураны болгаш культураны сайзырадырынга үнелеп четпес салыышкыныңар Силерни бистиң чонувустуң угаан-бодал эртинелериниң камгалакчызы деп бүгү делегейге сурагжытты, Тываның болгаш Россияның дыка хөй алдарлыг аттарының болгаш күрүне шаңналдарының ээзи болдуңар. Чечен чогаалдың өске-даа эртинелери-биле чергелештир Силер Тыва күрүнени тургузарының эгезин салган, ниитилел-политиктиг көскү ажылдакчы Буян-Бадыргының дугайында кайгамчык чогаалды биске сөңнедиңер, ооң адын эдилээн орденниң баштайгы ээзи Силер.

Бо кайгамчык хүнде Силерге быжыг кадыкшылды, омак-сергек чорукту болгаш чаагай чүүлдерни, хөй-хөй чылдарда чогаадыкчы ажыл-үүлени болгаш чедиишкиннерни сеткилим ханызындан күзедим, ону хүлээп ап көрүңер!»

Тыва литератураның классиги болгаш  Россияга хамнаашкынның эгелекчизи М.Б. Кенин-Лопсан 1925 чылдың апрель 10-да Тыва Арат Республиканың Чөөн-Хемчик кожуунунуң Хөндергей суурга аңчы болгаш тоолчу кижиниң хөй уруглуг өг-бүлезинге төрүттүнген.  1947 чылдың чазынында Монгуш Кенин-Лопсан Кызылдың №2 школазының баштайгы доозукчуларының санынга кирген болгаш ол-ла чылын Ленинградтың күрүне университединиң Чөөн чүк факультединиң            тюрк филологиязының тыва салбырынче өөренип кирген, ону чедиишкинниг дооскан.

Төрээн Тывазынче ээп келгеш, Кызылдың педагогика институдунга тыва дыл, литература болгаш педагогика эртемнерин башкылап, Тываның ном үндүрер чериниң башкарыкчы редакторунга ажылдап чораан. 1966 чылдың марттан эгелээш ооң күш-ажылчы намдары республиканың Алдан-Маадыр аттыг чурт-шинчилел музейи-биле сырый холбашкан. Монгуш Кенин-Лопсанның культура, хөй-ниити болгаш эртем ажыл-чорудулгазы хөй талалыг. Ол биче чажындан шүлүктер болгаш рассказтар бижип эгелээн. Ооң баштайгы чогаалы он харлыг турда чырыкче үнген. Орус болгаш тыва дылдарны тергиин эки билир Монгуш Кенин-Лопсан — хөй санныг романнарның, шүлүктер, рассказтар болгаш балладалар чыындыларының автору. Орус болгаш даштыкы шүлүкчүлерниң, ооң иштинде А.С. Пушкинниң шүлүктерин тыва дылче очулдурган.

Монгуш Кенин-Лопсанның салым-чаяаны Тываның улусчу чогаадылгазының дазылынче ханылап кирип турар. Тыва хамнаашкынга тураскааткан дыка хөй монографиялары ооң эртем ажылының түңнели болуп, эртемденниң адын делегейге алдаржыткан. Бо темага лекция номчуп, делгелгезин көргүзүп, Австрияга, Швейцарияга, Бельгияга, Германияга, Италияга, АКШ-ка чораан. Хамнаашкын шинчилелиниң американ фондузу 1994 чылда аңаа «Хамнаашкынның дириг эртинези» деп атты тывыскан, ындыг ат делегейде чүгле үш кижиде бар.

Монгуш Кенин-Лопсанның эгелекчи саналын езугаар 1992 чылда Россияда хамнарның бир дугаар организациязы «Дүңгүр» деп ат-биле Тывага тургустунган. 1993 чылда делегейниң тыва-америк баштайгы шуулганы Кызылга болуп эрткен, аңаа делегейниң аңгы-аңгы чурттарының эртемденнери болгаш ажылдап турар хамнары киришкен. Ол-ла чылын Алдан-Маадыр аттыг Национал музейниң чанынга хамнаашкынны өөренириниң талазы-биле эртем төвүн тургускан. 1995 чылдың декабрьда Монгуш Кенин-Лопсан Нью-Йорктуң Эртемнер академиязының кежигүнүнге соңгуткан, 1997 чылдың апрельде хамнаашкын айтырыгларының талазы-биле докторнуң диссертациязын камгалап алган, ооң материалдарын эртемден 45 ажыг чылдарның дургузунда чыып келген.