Кадыкшылче уткуй базым

Кижиниң кадыкшылы – үнелеп четпес эртине. Ынчалза-даа ону хумагалап, камнап билбезивистиң уржуу-биле янзы-бүрү аарыглардан качыгдап, кадыкшылывыска эгиттинмес когаралды чедирип турар бис. Чылдың-на апрель 7-ниң хүнүнде Бүгү-делегейниң кадыкшыл хүнүн демдеглеп эрттирип, эрге-чагыргаларның, ниитилелдиң база кижи бүрүзүнүң кичээнгейин кадыкшыл-биле холбашкан айтырыгларже угландырып, аарыглардан баш бурунгаар камгаланырынче кыйгырып турар.

Бистиң республикавыста кадыкшылды баш бурунгаар кадагалап, аарыглардан камгаланыр, кадык-чаагай, шын амыдыралды чорударының дугайында тайылбыр ажылын чон ортузунда Республиканың аарыгларга удур кадыкшылга төвү чорудуп турар. Ынчангаш бо угланыышкында кандыг ажыл чоруттунуп турарының дугайында төптүң улуг эмчизи Орлан Николаевич СУВАН-ООЛ-биле чугааны чорудар-дыр бис.

– Кадык амыдырал, аарыглардан баш бурунгаар камгаланыр дугайында айтырыгларже сөөлгү үеде онза кичээнгейни угландырып турар апарганының ужуру чүдел, Орлан Николаевич?

– Бүгү делегейниң кадык камгалал организациязының база өске-даа даштыкы эртемденнерниң шинчилеп тодаратканы езугаар, кижиниң кадыкшылының чаагай байдалы дараазында чүүлдерден хамааржыр: 15-20 хуузу – генетиктиг азы салгал дамчыыр барымдаалардан, өскээр чугаалаарга, ада-өгбелериниң кадыкшылы, качыгдап турган аарыглары салдар чедирип турар, 20-25 хуузу долгандыр бойдус, экология, амыдырап-чурттап турар байдалдардан хамаарылгалыг, 10-15 хуузу – эмнээшкин, эмчилер, эмнелге черлеринден, а 50-55 хуузунда кижиниң кадыы бодунуң чорудуп турар амыдыралындан, кадыкшылынга камныг-хумагалыг чоруундан хамааржыр. Ынчангаш бо айтырыгларже улуг кичээнгейни салбас аргажок. Аарыгдан баш бурунгаар камгаланыры дээрге, аарыгдан эмнениринге деңнээрге, хөй күш, үе, акша-хөреңги негеттинмес болур.

– Аарыг бүрүзүнден камгаланырының аргалары янзы-бүрү дээрзи билдингир-дир, маңаа эмчилерниң сүмези херек апаар. Кадык-чаагай амыдыралды чорударының кол негелделери чүдел?

– Кадык амыдырал чорударының эң-не кол дөрт негелдези бар: спортка, күш-культурага хандыкшыыры, шын чемненириниң дүрүмнерин сагыыры, амыдыралда сагыш-сеткилге нарын-берге байдалдардан ойлап-чайлап, уштунуп билири база хоралыг чаңчылдардан адырлыры. Хоралыг чаңчылдар дээрге чүгле арагалаар, таакпылаар, наркотиктер ажыглаары эвес, а олутпай, шимченмес чоруктар база деп сагындыраал.

Аарыглардан баш бурунгаар камгаланырының аргалары янзы-бүрү болуру шын, ынчалза-даа оларның хөй кезиинден кадык-чаагай амыдыралды баш удур камгалап болур дээрзин утпас болза эки.

– Чон-биле ажылды кандыг хевирлиг чорудуп турарыл, Орлан Николаевич?

– Чон-биле ажылды чүгле бистиң төп эвес, бүгү эмнелге черлери, ооң ажылдакчылары чорудуп турар дээрзин бир дугаарында демдеглеп каайн. Кожуун бүрүзүнде төп эмнелгелерде, республиканың эмнелге черлеринде медицина профилактиказының кабинеттери, салбырлары ажыттынган. Ында чон-биле ажылдаар эмнелге ажылдакчылары доктаамал турарын чедип алган бис. Күзелдиг кижилер, албан черлери аарыглардан баш бурунгаар камгаланырының аргалары, кадык-чаагай амыдыралды канчаар чорударының дугайында арга-сүмени, боттуг дузаны бо кабинеттерден ап болур.

Оон аңгыда эмнелге ажылдакчыларындан чон-биле профилактика ажылын чорударын шыңгыы негеп, доктаамал хайгааралда алган бис. Ортумак эмнелге ажылдакчылары чон-биле ай санында 6-8 хире беседаны чорударын, эмчилер ай санында 1 лекцияны өске албан-организацияларга, чон ортузунга чорударын яамының дужаалы-биле доктааткан. Ынчангаш эмнелге ажылдакчылары боттарының мергежилиниң деңнелин бадыткаарда бо ажылды ылап чорудуп турганын тускай документилер-биле шынзыдып турарын чедип алган бис. Эмнелге бүрүзү бо угланыышкынга чорудар ажылын боттарының харыысалгалыг девискээринде өөредилге черлери-биле катай чаңгыс аай кылдыр планнап алгаш, боттандырар кылдыр база ажылды организастаан.

Бо бүгү ажылды эгелээрде бистиң ажылдакчыларывыс улуг белеткел хемчеглерин чоруткан. Тускай методиктиг литератураны, чонга тарадыр материалдарны (буклеттер, листовкалар, плакаттар, видеоматериалдар) ажылдап кылгаш, парлаткаш, электроннуг хоолгаларын кылгаш, 2011 чылдан эгелеп кожуун бүрүзүнге барып чедип, өөредиглиг семинар-хуралдарны эрттирген, материалдарны эмнелгелерге, школаларга   шуптузунга үлеп, ажылды чорударының кол угланыышкыннарының дугайында тайылбырны берген бис. Бо хүннерге чедир ажылды шапкынчыдары-биле доктаамал ажылды чорудуп, кожуун-сумуларже үнүүшкүннерни организастап  турарывыстың үре-түңнелдери көскү.

Эрткен чылдың төнчүзүнде Чазак деңнелинге кадык-чаагай амыдыралды нептередири-биле чон ортузунга чорудар ажылды удуртуп-башкарар эргелелдер аразында удуртулга эвилелин тургузуп алган бис. Чазак Даргазының оралакчызы Анатолий Дамба-Хуурак баштаан эвилелде республиканың шупту яамылары, агентилелдери болгаш өске-даа чугула албан черлериниң удуртукчулары кирип турар. Ынчангаш чоннуң кадыын камгалаары-биле кадык-чаагай амыдыралды суртаалдаар ажылды республиканың бүгү удуртур-баштаар албан черлери күжүн каттыштырып алгаш, демнии-биле чорудуп эгелээни өөрүнчүг.

– Силерниң төвүңерде чоннуң кадыкшылын быжыглаарынга таарымчалыг байдалдар тургустунган болгай...

– Ийе, бистиң төпте улуг-даа, бичии-даа назылыг кижилерге кадыкшылын быжыглаар арганы тургускан. Кадык-чаагай амыдыралдың бир үндезини болур спорт, күш-культурага хандыкшып турар кижилер бистиң тренажер залынга, спорт залынга кээп турар. Ылаңгыя школачылар — бистиң эң-не идепкейлиг аалчыларывыс. Оон аңгыда акватерапия чорударынга таарымчалыг байдалдар тургустунган: сауна, бассейн ажылдап турар. Аңаа бичии уругларның коллективтиг кадыкшылгазын доктаамал чорудуп, хоорайның уруглар садтарындан, школалардан өөреникчилер бөлүү-биле кээп, каш хонук дургузунда сугга эштип, буска чыннып, ойнап-хөглеп, кадыкшылын быжыглап турар. Бичии чаштарны уруглар садындан төптүң автобузу-биле ап, эжиндирген соонда дедир аппаар ажылды база организастаан. Улуг улуска сауна, бассейн, гидромассаж болгаш фитодоскаарларга эмненир дузаны көргүзүп турар бис. Оон аңгыда бистиң диагностика чорудар төвүвүстүң специалистеринге, УЗИ кабинединге, невропатолог, гинеколог эмчиге чон хөйү-биле кээп турар. Мага-боттуң кайы-даа кезектеринге бедик деңнелдиг нугуушкунну бисте кылып турар. Ынаар оочур каш неделя бурунгаар болур. Төпте косметолог, фитотерапевт эмчилер база ижин-хырынның тускай мониторлуг арыглаашкынын чорудуп турар специализивис база бар. Физио-эмнээшкин кабинединде улуг-даа, бичии-даа кижилерге эмнээшкинни чорудуп, ине-биле эмнээр арганы база ажыглап турар бис. Күш-дамырны сайзырадыры-биле фитнес кичээлдерин тускай өөренип алган тренер коллективтиң херээжен улузунга эрттирип турар.

Күзелдиг улус бижидип алгаш база кээп болур. Улуг улуска көргүзүп турарывыс ачы-дузаның төлевири улуг эвес, а 14 харга чедир уругларга эмчи дузазын ниитизи-биле халас чедирип турарын айтып каайн. Бичии уругларлыг ада-иелер бистиң психологувусту, нугуушкун кылып турар ажылдакчыларывысты эки билир апарган, ырак-узак кожууннардан безин адап-сурап чедип келгилээр.

Ниитизи-биле алырга, бистиң төп кадык-чаагай амыдыралды канчаар чорударын чүгле суртаалдап, ажылды организастап турар эвес, а херек кырында чонувуска ындыг амыдыралды чорударынга таарымчалыг байдалдарны база тургускан.

– Кадыкшыл хүнүнде номчукчуларга чүнү күзээр силер?

– Кадыкшылды кадагалап арттырып алыры — белен эвес ажыл. Кижиден тура-сорук, угаан-сарыыл негеттинер. Ынчангаш Кадыкшыл хүнүнде катап база амыдырал-чуртталгавысче кичээнгей салып, кадык-чаагай амыдыралче уткуй деңге базаалыңар.

Шончалай  Ховалыг.

"Шын" солун