Хереглекчиниң эрге-ажыктары

19.03.2014

«Дорт харылзаа»

Делегейде эр, херээжен, кырган, чалыы дээш, шупту кижилер хереглекчилер кылдыр санаттынар. Кижи ниитилелге кара чааскаан чурттап шыдавас. Ол өске албан черлеринден азы хууда кижилерден янзы-бүрү ачы-дузаларны, барааннарны садып ап турар. Ынчангаш бир-ле албан чериниң бүдүрген чүүлдерин ажыглап турар болганывыста долу эргелерлиг база хүлээлгелерлиг хереглекчилер болур бис. Хереглекчи бодунуң акша-хөреңгизи-биле бараанны азы ачы-дузаны садып ап турар болганда оларның шынарлыг болгаш херектиг болурунга бүзүрелдиг болур ужурлуг. Ынчалза-даа херек кырында байдал ындыг-ла эки эвес деп билир бис. Ол дугайында сайгарып чугаалажыры-биле март 15-тиң бүдүүзүнде «Шын» солуннуң редакциязынга «Хереглекчи эргелериң билир сен бе?» деп темага номчукчулар-биле «дорт харылзааны» эрттирген бис. Аңаа хереглекчилерниң эргелерин болгаш чаагай чоруун камгалаар адырга хайгаарал талазы-биле федералдыг албанның Тыва Республикада эргелелиниң хереглекчилер эргелерин камгалаар салбырының специалист-эксперти Юрий Чүвүрекович Ооржак биле санитарлыг хайгаарал салбырының улуг специализи Хамида Маадыр-ооловна Ооржак киржип номчукчуларның сонуургаан айтырыгларынга харыыларны берген.

Окан-оол Сарыглар, Кара-Хаак:

- Кызыл хоорайга баргаш, садыг-саймаадан аъш-чем барааннарын садып алырга, шынары багай азы хуусаазы эртип калган болур. Садыг-саарылга черлерин хынап турар бе? Бир эвес багай аъш-чем садып алган болза, кымга, чүге баар ужурлуг чүвел? Кызылда силерниң эргелелиңерже баар дээрге ырак база апаар. Бо талазы-биле чүнү чугаалап, сүмелеп болур силер?

 Юрий Ооржак:

— Шынары багай азы ажыглаар хуусаазы эрткен бараан садып алган болза, бир дугаарында, садыгжыга ол дугайында дыңнадып чугаалаар. Хоойлу-дүрүмнү билир, ону сагып турар садыгжылар чидиг айтырыгны дораан шиитпирлептер болур чүве. Yрелген бараанны орнап азы акшазын дедир эгидип бээр. А чамдыкта: «Кайыын, кымдан садып алган силер? Бис багай бараан сатпаан  бис» —  деп ойталап, чөрүлдээлиг байдалды тургузар. Мындыг таварылгада бистиң албан черинге бижимел хомудал-билдириишкинни киирер. Билдириишкинни бистиң албан черинге боттарыңар эккеп шыдавас болзуңарза, бир кижиге берип каарыңарга, ол кижи бистиң албан черинге эккеп берип болур. Ол ышкаш чагаа-биле почта дамчыштыр азы электроннуг адресче-даа чорудуп болур силер. Ооң соонда бистиң талавыстан айыткан садыгга хамаарыштыр хыналданы чорудуп, сайгарылганы ыяап кылыр бис. Шынар чок бараан тарадып турар деп барымдаа бадыткаттынар болза, садыгжыга-даа, сайгарлыкчыга-даа хамаарыштыр шыңгыы хемчеглерни алыр. Оон аңгыда садыг-саарылга черлерин 3 чылда чаңгыс катап план езугаар хынап турар.

Азияна ТАУ:

— План езугаар хыналдалар дыка ховар болур ышкажыл. Ооң чылдагааны чүдел? Кижи бодаарга, хыналдалар бир чылда оода чаңгыс катап турган болза, чүүлдүг-даа ышкаш…

— 2008 чылга чедир план езугаар хыналданы чыл санында чорудуп турган болза, 2008 чылдың май 15-те РФ-тиң Президентизиниң «Сайгарлыкчы чоруктуң боттандырылгазынга административтиг кызыгаарлаашкыннарны чайладыр талазы-биле хемчеглер дугайында»  №797  айтыышкынынга дүүштүр ол-ла чылдың декабрь айда РФ-тиң Президентизи Д.А.Медведевтиң ат салганы «Күрүне болгаш муниципалдыг контрольдуң чорудуунуң үезинде юридиктиг албан черлериниң болгаш хууда сайгарлыкчыларның эргелерин камгалаар дугайында» №294-ФХ езугаар, план-биле хыналдаларны үш чылда бир катап чорудар апарган. Ынчалза-даа бижээн хомудал-билдириишкиннерге даянып алгаш, пландан дашкаар хыналдаларны кажан-даа чорудуп болур бис. Yстүнде айыттынган хоойлу езугаар телефон дамчыштыр азы аас-биле чугаалаан хомудалдар-биле хыналдалар эрттирер эргевис чок. Ыяап-ла бижимел билдириишкин турар ужурлуг.  Аңаа билдириишкин ээзиниң долу ат-сывы, чурттап турар адрези база хомудап турары албан чериниң турар чери, ады, ээзиниң ат-сывы дээш медээлерни айтыр. Ат салбаан билдириишкин күш чок болур, бо таварылгада дузалаары болдунмас.

Диана Саая, Кызыл хоорай:

— Чоокта чаа ТВЦ-ниң бир садыындан алдын илчирбе садып алган мен. Оон бир неделя эрткенде, акша хереглээш, ону ломбардка дужаар дээш аппаарымга, ооң ажылдакчызы холумактары хөй дээш хүлээп албаан. Ол дораан садыгжыга чеде бергеш, херектиң ужурун тайылбырлаарымга: «Дедир хүлээвес бис, пломбазын адырып каапкан-дыр силер» — дээш, хүлээп  албаан. Ам канчалзымза эки ирги?

Юрий ООРЖАК:

— Чүгле алдын-мөңгүн эвес, а нарын тургузуглуг электрилиг дериг-херекселдерге дээш, оон-даа өске барааннарга  хамаарыштыр тускайлаң экспертиза чорудуп турар албан чери Тывада чок. ТР-ниң бараан-үлетпүр палатазының специалистери чүгле идик-хеп аймаанга экспертизаны чорудар. Силерниң таварылгаңарда Красноярск хоорайда алдын болгаш өске-даа үнелиг металлдарның шынарын хынаар албан черинге барып, алдын илчирбеңерни хынадып алырын сүмелээр-дир мен. Ындыг хевирлиг хайгаарал албан чериниң эң чоогу-ла Красноярск хоорайда-дыр ийин. Бир эвес силерниң каасталгаңарны, шынап-ла, арыг алдын эвес деп олар түңнээр болза, ол илчирбени садып алган садыыңар силерниң экспертизага хамаарышкан шупту чарыгдалдарыңарның орнун тургузуп, шынар чок бараанны солуп, азы өртээн эгидер ужурлуг. Ынчангаш чарыгдалдарны бадыткаар документилерни кадагалап алганы дээре. Тускай организацияның «алдын эвес» дээн түңнелинге даянып алгаш, ол алдынны силерге саткан садыгга хамаарыштыр судче хомудал-билдириишкинни киирип болур. Аңаа бистиң албан чериниң юристери дузалажып, силерниң эргелериңерни судка камгалажыр. Бистиң  Тывада үнелиг металлдарның шынарын хынаар тускай албан черлери чок. Ынчангаш ломбардтың ажылдакчылары «алдын, алдын эвес» деп чүүлдү албан-езузу-биле бадыткап шыдавас дээрзин маңаа демдеглекседим.

Чинчи Ондар, Кызыл хоорай:

— Кызыл хоорайда «Отличные наличные» дээр организациязындан чээлиге акша алган мен. Алган акшамның түңүнден бир хүнде-ле 3 хууну төлээр ужурлуг мен. Түңнелинде эвээш эвес акшаны ол организацияга төлээр апаар мен. Хуузу дыка хөй.  Бо  байдал хоойлу-дүрүмге дүгжүп турар бе?

Юрий Ооржак:

— Бистиң организациявыс чээлилер талазы-биле база ажылдап турар. Бар-ла документилериңер чыып алгаш, Калинин кудумчузунуң 116 дугаар бажыңының ийиги каъдында 25, 26, 27 дугаар өрээлдерге  чедип келиңер. Баштай шупту документилерни өөренип көргеш, ынчан чүгле ол албан чериниң ажыл-чорудулгазы хоойлуга дүгжүр азы дүүшпес деп чүвени илередир. Бир эвес ылап-ла хоойлуга дүүшпес болза, бистиң юрист мергежилдиг ажылдакчыларывыс судче билдириишкинни киирип, силерниң эрге-ажыктарыңар камгалап дузалажыр.

Светлана Салчак, Кызыл хоорай:

— Хоорайның кайы-даа кезээнде кудумчуларда быжырган чебуректер, хуужуурлар садып турар улус эңдерилген. Оларның аъш-чем белеткеп турар черлерин, быжырган чеминиң тургузуун, кандыг барааннардан кылып турарын хынап көрүп турар чүве ирги бе?

Хамида Ооржак:

— Хоорайның кудумчуларында быжырган аъш-чем садып турар улустуң хөй кезии чөпшээрел чок кижилер болуп турар. Ужуру болза, олар бистиң эргелелге келгеш, боттарының ажыл-чорудулгазының дугайында дыңнадып, медеглээр ужурлуг. Бистиң албан чериниң даңзызында бар сайгарлыкчыларны үш чылда бир катап хынаар. А сайгарлыкчылар боттары иштики хыналданы база доктаамал чорудуп турарлар.

Бир эвес садып алган чемиңерни шынар чок азы ону багай аъш-чем барааннарындан кылган деп санаар азы ону садып алган чериңер хирлиг-чуттуг, санитарияга удур байдалдыг болза, дораан бистиң эргелелге келгеш, билдириишкинни бижип болур силер. Бистиң талавыстан ол сайгарлыкчыга хамаарыштыр шыңгыы хемчеглерни чорудар бис. Черле ынчаш садыг-саймаадан кандыг-даа бараанны садып алырга, ооң шынары багай азы хуусаазы эрткен болза, дарый садыгжыга барып, ону дыңнадыр. Садыгжы ол бараанны орнап азы өртээн эгидер ужурлуг. Садыгжы бараанны орнаарындан ойталаан болза, дорт бистиң эргелелге келгеш, билдириишкинни киирер. Бо дүрүм янзы-бүрү ачы-дузаларның шынар чок чедирилгезинге база хамааржыр дээрзин сагындырып каайн.

Вероника Ондар, Каа-Хем кожуун:

— Кызыл хоорайның бир ресторанынга байырлал эрттирер дээш баштайгы төлевирин берип каан бис, ынчалза-даа байырлал эрттирер хүнүвүс таарымча чок болу бергенинден ол ресторанның удуртукчузундан баштайгы төлевиривисти эгидерин дилээр ужурга таварышкан бис. Ресторанның ээзи акшаны эгидеринден ойталаан.  Бо таварылгада чүнү канчаар ужурлуг турган бис?

Юрий Ооржак:

— Хереглекчилерниң эргелерин камгалаар хоойлу-дүрүм-биле алыр болза, ол ресторанның ажылдакчылары демги акша-көпеекти байырлалга ажыглаар аъш-чем барааннарын садар дээш чарыпкан болза, документилер езугаар (чек, квитанция) чарыгдалдарның орнун хереглекчиден негеп болур, а арткан акшаны хереглекчиге эгидер. Бир эвес хереглекчи, чижээ, байырлалга чедир ай бурунгаар төлевирин  негээн болза, күүсекчи азы ресторанның ээзи ону долузу-биле эгидер апаар. Эгидеринден ойталаан болза база-ла бистиң эргелелге келгеш, бижимел хомудалды киирер.

Кара-кыс Монгуш, Таңды кожуун:

— Садыгдан-даа, кудумчуда рыноктан-даа идик-хеп садып алгаш, бажыңга келгеш топтап көөрге, көңгүс шынар чок, өртээн элээн кудулаткаш садар ужурлуг барааннар боор. Идик-хеп садып турар черлерни хайгааралга ап турар бе?

Юрий Ооржак:

— Мындыг таварылгада садыгжыга баргаш, хомудаар эргелиг силер. Бир эвес садыгжы силерниң байдалыңарга тоомча чок хамаарылгалыг болза, биске келгеш, билдириишкинни бижип каар. Ооң соонда бистиң специалистеривис ол садыгга баргаш, хыналданы чорудуп, торгаалды онаар.

Зоя Ховалыг, Кызыл хоорай:

— Хоорайның хөй-ниити чемненир черлерге баарга, арыг-силиг талазы-биле чогуур деңнелде эвес болур-дур. Оларны кажан, канчаар хынап турар чүве ирги?

Хамида Ооржак:

— Кандыг-даа албан черин № 294 ФХ езугаар үш чылда чаңгыс катап хынаар деп катап база чугаалаайн. А пландан дашкаар хыналдаларны хереглекчилерниң билдириишкиннери езугаар, кажан-даа болза, хынап болур эргелиг бис. Ынчангаш кижи ындыг хирлиг-чуттуг черге баргаш, санитарлыг байдалы багай, чогуур деңнелде эвес чүүлдү эскерип кааш, ону анаа эрттирбейн, биске келгеш, хомудаар болза, ынчан шыңгыы хемчеглер чорударын чедип ап болур-дур ийин. Хоорайда ниити байдал мындыг дээш хомудаарга, оон чүү-даа үнмес. Организацияның турар черин тодаргай айтып, билдириишкин ээзи ат-сывын чогуур аайы-биле билдириишкинге бижип каарга, ол   хомудал күштүг болур.

Айлаң Монгуш, «Шын» солуннуң кол редакторунуң оралакчызы:

— Yрелген аъш-чем барааннарын илередип тыпкан болза, оларны канчаар узуткап турарыл?

Хамида Ооржак:

- Yрелген аъш-чем барааннарын тускай комиссия узуткаар. Ооң составынче бистиң эргелелдиң ажылдакчылары база сайгарлыкчылар боттары кирип турар.

Алдынай Бады, Сукпак суур:

— Диш эмнээр хууда сайгарлыкчы эмчилерниң ажыл-ижин хынап турар силер бе?

Юрий Ооржак:

— Ол төлевирлиг эмчи ачы-дузазы болганда ону база хынап, хайгааралга ап турар бис. Хыналдаларны план езугаар-даа, хомудал-билдириишкин-биле-даа чорудуп турар. Чогум бо талазы-биле хомудалдар эвээш.

Кристина Иванова, Кызыл хоорай:

- Интернет-садыглар таварыштыр садыглажыышкынга хамаарыштыр силерниң албан чериниң талазындан хайгаарап турар бе?

Юрий Ооржак:

— Интернет-садыглажылга талазы-биле бисте хомудал-билдириишкиннер чок деп болур, ынчалза-даа хереглекчи кижи интернет таварыштыр садыглаашкынны кончуг кичээнгейлиг, оваарымчалыг чорудар болза эки. Чамдык улус чүгле телефон дамчыштыр чагыгны кыла кааптар. А херек кырында садыглаашкын дугайында бижимел дугуржулганы негээр ужурлуг бис. Бир эвес шынар чок, үрелик, өттүндүр кылган чүүлдерни садып алган болза, ынчан бижимел дугуржулгага даянып алгаш, бистиң албан чери дузалап болур. Билдинмес, будалчак ажыл-чорудулгалыг интернет-садыглар-биле холбашпааны дээре.

Айлаң Монгуш, Кызыл хоорай.

— Бир парикмахерскаяга оглумнуң бажының дүгүн шын эвес таарып каапкан. Оглум аажок хомудап чедип келген. Катап ол парикмахерге баргаш, эде таартырывыска өртээн ийи дугаар база  төледип  алган. «Yрей таарып каапканыңарны эттирип ап тур ышкажыл бис. Чүге катап база акша төледип турар силер?» — дээримге, ол уруг: «Мен ийи дугаар таарып тур мен» — деп харыылаан. Ол шын бе?

Юрий Ооржак:

— Ол шуут хоойлуга дүүшпес. Бир дугаарында ол организацияның хомудал дептерин негээш, аңаа хомудалыңар бижиир силер. Оон соонда биске билдириишкинни киирериңерге, силерниң акшаңар эгидеринге дузалаар бис. А оглуңарга сагыш-сеткил когаралы чедирген дээш судче-даа билдириишкинни бижиир эргелиг силер.

Азияна Тау:

— Сөөлгү үеде Кызыл хоорайда сауналар көвүдээн. Чамдыктары арыг-силиг талазы-биле чигзинигни тургузуп кээр. Ынчангаш ооң ажылдакчыларындан сауналар иштин, бассейнни канчаар аштап-арыглап турар дугайында тайылбырлаарын дилээрге, бужурганып хыйланыр болгулаар…

Хамида Ооржак:

— Санитарлыг дүрүмнер езугаар сугну каш катап солуурул, кандыг технологияларны ажыглап аштап-арыглап турарыл дээн чижектиг медээлерни ажылдакчылар бээр ужурлуг. Бир эвес сауна, бассейннерниң арыг-силиинге хамаарыштыр чигзиниглер бар болза, база ооң ажылдакчылары тодаргай тайылбыр бербээн болза, база-ла биске бижимел хомудалды киирип болур силер. Ооң соонда бис ол черге хамаарыштыр хыналданы чорудар бис.

Сайзана Хомушку, Барыын-Хемчик кожуун:

— Бир-ле ачы-дуза берикчизи хереглекчиге хамаарыштыр каржы аажылап, багай чаңнаан таварылгада хереглекчиниң эрге-ажыктарын камгалап болур силер бе?

Юрий Ооржак:

- Мындыг хевирлиг хомудал чагаалар бисте дыка хөй, ынчалза-даа бо талазы-биле полиция харыылаар. Ынчангаш мындыг байдалга таварышкан хереглекчилерге дорт полицияга баарын сүмелеп турар бис.

Алдынай Бады-Хоо:

— Силерниң эргелелиңерже билдириишкин бижээн кижи дараазында сайгарылга, хыналда хемчеглеринге ыяап киржир бе?

Юрий Ооржак:

— Чок. Бир эвес херекти суд деңнелинге көөр апарган болза, шииткекчиниң шиитпири-биле ынчан харын кыйгыртып болур. Чогум ол ында-хаая болур чүве. Бистиң юристеривис судче билдириишкинни  белеткеп кииргеш, хереглекчиниң эргелерин судка боттары камгалаар. А Росхайгааралга келген бижимел хомудал бүрүзүнге хамаарыштыр 30 хонук дургузунда бижимел харыыны бээр бис.

Кимаа Хомушку, Кызыл хоорай:

— Эът, сүт,  дагаа үлетпүрүнүң инженер-технологу мен. Сөөлгү үеде аъш-чемни, ылаңгыя эътти, садып-саарып турары технология аайы-биле шуут шын эвес бооп турар. Тывалаарга «кыры» дээривис эъттиг сөөктү технология езугаар үшкү сорттуң эъди дээр. Херек кырында 5-6 дугаар чүстен аңгылаар ужурлуг чүвени садыгжылар туралааны-биле одура шаап, ооң сиирин база эъдин кезип кааптар. Шак мындыг чүүлдү  40 дугаар садыгга болганчок эскерер-дир мен. База-ла ол садыгда мүн кылыр сөөктүг эъттер садып турар. Ужуру болза, мүн эъдиниң 60 хуузу эът, 40 хуузу сөөктер болур. А садыгларда ындыг эвес. Ол барык шупту сөөктерден тургустунган. Аът эъдин инек эъди дээш садып турар. Кажан черле садыг-саймааларны таптыг хынап эгелээр силер?

Хамида Ооржак:

— Эътти канчаар айлаарының технологияларының дугайында Роскөдээ ажыл-агый хайгааралының эргелели эки билир. Yстүнде айтырыгларны оларга тургусканы чүүлдүг боор. Чүгле эъттиң-даа эвес, а өске-даа көдээ ажыл-агый барааннарының шынарынга чигзиниг бар болза, Роскөдээ ажыл-агый хайгааралының лабораториязынга хынадып болур. Ынчалзажок хереглекчи шынары багай эът дугайында бижимел билдириишкинни  бистиң эргелелге киирген болза, бистиң ажылдакчыларывыс ол талазы-биле ажылдап, хереглекчиниң эргелерин камгалап дузалажыр.

Калдар-оол Монгуш, Кызыл хоорай:

— Сөөлгү үеде чуртталга-коммунал ажыл-агыйының адырында ачы-дузалар чедирилгезиниң шынары шуут баксыраан. Бажыңымда вентиляция шахтазын барык ай дургузунда чаргылдажып, аай-дедир маңнап, сүржүп тургаш, кылдыртып алдым. Роспотребнадзор эргелелиниң, чуртталга бажыңнарының инспекциязының ажылдакчыларының чогум кылып турар ажылы чүү чүве ирги? Ыяап-ла кижи боду шимченип маңнаары берге-дир. Хереглекчиниң эрге-ажыктарын канчаар камгалап турарыл?

Юрий Ооржак:

— Сайгарлыкчыларның эрге-ажыктарын камгалаары-биле 2008 чылда үндүрген хоойлу езугаар  кайы хамаанчок хыналдалар чорудары болдунмас апарган. Чуртталга-коммунал ажыл-агыйынга хамаарыштыр хыналдаларны, чидиг айтырыгларны чуртталга инспекциязы харыылаар кылдыр доктааткан. Ынчалза-даа, чижээлээрге, эргелел компанияларының, ТСЖ-лерниң ажыл-чорудулгазынга хамаарыштыр биске хомудал чагаа кээр болза, хыналданы ыяап чорудуп, болдунар аргаларны ажыглап хемчеглерни алыр апаар бис. Маңаа ыяап бижимел хомудалды киирери чугула, а телефон дамчыштыр хомудалдар күш чок болур-дур ийин. Ынчангаш чуртталга инспекциязы-биле хереглекчилер база сырый харылзажып, чидиг айтырыгларны оларга тургузар болза эки.

Азияна Тау:

— Дорт харылзааның үези адакталып доосту берди. Чоннуң айтырыгларынга харыылап бергениңер дээш четтирдивис, хүндүлүг аалчылар.

Автордан: Дорт харылзааны кысказы-биле түңнээр болза мындыг. Кижи бүрүзү хереглекчи болганда бодунуң хереглекчи эрге-ажыктарын эки билири чугула. Янзы-бүрү ачы-дузаларны акша-көпееэвис-биле садып ап,  ажыглаанывыс дээш төлеп турар болганывыста оларның шынарлыг болурун негээр ужурлуг бис. Ынчангаш хереглекчи кижи кичээнгейлиг, оваарымчалыг, дидим болур ужурлуг. Чүге дээрге бистиң чип турар аъш-чемивистен, кедип турар идик-хевивистен, ажыглап турар ачы-дузаларывыстың шынарындан кадыкшылывыс, харын-даа амы-тынывыс дорт хамааржыр. Бо талазы-биле билдинмес чүүлдер, чидиг айтырыглар тургустунуп келзе, Росхереглел хайгааралындан боттуг дузаны ап болур деп билдивис. Бо хайгаарал эргелелиниң эжиктери хереглекчилерге кезээде ажык. Хереглекчиниң эргелерин камгалаарының дугайында айтырыглар-биле Кызыл хоорайның Калинин кудумчузунуң 116 дугаар бажыңының ийиги каъдында №25, 26, 27 дугаарлыг өрээлдерге барып азы 5-16-58 дугаарлыг телефон дамчыштыр харылзажып болурун дыңнаттывыс.

Азияна Тау белеткээн.

"Шын" солун