Ужуру чүдел?

Өг-бүле — чырык черде кижи бүрүзүнүң эң-не эргим, хайыралыг уязы. Бо бичии «күрүнеге» кижи деткимчени ап, мөзү-шынарга өөренип алыр. Аас-кежиктиг, найыралдыг өг-бүлелерге бүрүн кадык ажы-төл төрүттүнер дээрзинге чөпшээрежир силер бе? Амгы үеде өг-бүле тутпаан аныяк иелерниң доктаамал божуп турары дүвүренчиг байдалды тургузуп турар. Ийи аныяк кижи кады чурттап турар-даа болза, аразында харылзаазын хоойлу-дүрүм езугаар быжыглавас апарган. 2013 чылда республикага ниитизи-биле 8256 чаштар төрүттүнген:  өг-бүлелиг азы уруунуң ачазы документ езугаар тодараттынган иелерден 2931 уруг. А күрүнениң бүрүткели-биле бот кылдыр санаттырар иелер 5323 уруг божаан. Моон алгаш көөрге, ажы-төлүвүстүң хөй кезии чедимчелиг, «долу» өг-бүлелерде төрүттүнмейн турар ышкажыл.

2012 чыл-биле деңнээрге, 2013 чылда бадылгалыг өг-бүлелерниң саны 3,58 хуу эвээжээн. А чарылган өг-бү­лелер 6,18 хуу көвүдээн. Бистиң республикада өг-бүле тудар хамаатыларның назы-хары 25-тен 34  харга  чедир.  Бо үениң аныяктарының канчаар амыдырап чоруурундан республиканың социал-демографтыг байдалы дорт хамааржыр.  Оларның бодал чок, далаш чоруу чуртувустуң келир үеде сайзыралынга, нацияның өзүп көвүдээринге таарымча чок. Аныяк кижилер кады чурттай бергеш, чарылганының түңнелинде, ийи дугаар өг-бүле туда бээр. Чижээлээрге, 2013 чылда бир дугаар өг-бүле туткан 1712 (2012 чылда 1817) эр, 1715 (2012 чылда 1807) херээжен кижи  бүрүткеттинген. Эрткен чыл-биле деңнээрге, бо чылын барык 100 хире эвээжээн. Көрээлиңер че, ийи дугаар өг-бүле туткан бо чылын 253 эр, 250 херээжен кижи бүрүткеттинген. Ол дээрге эрткен чыл-биле деңнээрге, барык ылгал чок болуп турар. Ийи дугаар өг-бүле тудар чоруктар дээрге-ле дыка хөй өг-бүлелерниң быжыг эвезин херечилеп турары ол.

Россияның Чазааның өг-бүлелерни быжыг болдурар, демографтыг байдалды турумчудар болгаш чарлыр чоруктарны эвээжедири-биле ажылдап кылып турар программалары боттанып турза-даа, херек кырында байдал нарын болуп артпышаан. 2013 чылда республикада 1965 өг-бүле бүрүткеттинген, 739 өг-бүле чара бадылашкан. Назы-хар аайы-биле алырга, 25-39 хар үези улус чарлып турар. 40 хардан улуг назылыг хамаатыларның чарлыр чоруу 2 катап эвээжээн. Хөй чылдарның дургузунда эгин кожа чурттап, амыдыралдың бергелерин деңге ажып эртип, ажы-төлүн кижизиткен ада-ие улустуң чарлы бээри ховар болбайн канчаар. Ындыгларны амыдыралдың «шылгалдазын» езулуг эрткен деп санаар.

2013 чылда республикада 109 чарылган өг-бүлелерден 184 назы четпээн уруглар арткан. Ада-иези ийи тарай чурттай бээрге, бо таварылгада уруглары берге байдалга келир. Аныяк өг-бүлелерниң чарлып турарының чылдагааны чогум-на чүдел? ТР-ниң ХБАБ эргелелиниң тус чер органнары аныяк кижилер ортузунга анкетаны чорутканының түңнелинде, эң-не хөй азы 36,3 хуу аныяктар 2-ден 5 чыл чедир чурттааш, чарлып турар болган, чарлырының 70 хуузу херээжен чоннуң күзели-биле. Боттарының-на тургузуп алган биче күрүнезин кандыг чылдагааннарның уржуундан аныяк кижилер буурадып турарыл? Бир дугаарында, ашааның арага-дарыга сундулуг чоруу.  Ындыгларның аразында херээженнер база бар-даа болза, эр улустуң арагалаар чоруу нептереңгей болуп артпышаан. Ийиде, бот-боттарынга шынчы эвес чорук. Ашаа азы кадайының «кыдыында, өске» кижи-биле чурттап турары чарлыышкынның нептереңгей чылдагааны дээрзин онзалап демдеглээйн. Yште, аажы-чаңынга таарышпаан таварылгада. Өг-бүле улус ындыг-ла чугула эвес айтырыгларны кады шиитпирлеп шыдавас, бодалдары, амыдыралче көрүжү ийи аңгы апарган болза, кады чурттаары берге. Дөртте,амыдыралга таваржы бээр акша-хөреңги талазы-биле нарын байдалдар туруп болур. Акшаның доктаамал чедишпезинден өг-бүлеге чидиг айтырыглар тургустунуп келир. Беште,аныяктарның амыдыралынче ада-иениң киржилгези. Боттарының ажы-төлүнүң чуртталгазынче холгаарлап, эмин эртир киржип турарындан уруглар чарлып турар. Алдыда,өг-бүлеге уруг-дарыгның төрүттүнмейн баары. Ийи аныяк кижи алызы барып, ажы-төлдүг, аас-кежиктиг болур дээш ынакшыжып, кады чурттай бээр. Ынчалза-даа үр үеде ажы-төл төрүттүнмес болза, аныяктарның бот-боттарынга сонуургалы чидип, кады чурттаары болдунмайн барып болур.

Өг-бүлениң буурап болур мындыг хевирлиг чылдагааннарын аныяктар мынчаар чугаалап турар. Өг-бүле тудуп чурттай бергеш, ашак, кадай улус бот-боттарын дыңнажып, аажы-чаңын эдип алырын кызыдып, эптиг-найыралдыг чурттаар ужурлуг. Амгы үеде өг-бүлеге бичии-ле чүве таарышпайн баар болза, аныяктар дораан чарлырынга келирлер. Чеже-даа бот-боттарынга ынак болза, бирээзи өскезинге дүжүп бербес дээн ышкаш, хедер чаңнарының уржуундан ирик чептиң үстү бээри дег белени-биле чарлы бээр. Өг-бүле тудары дээрге оюнчук эвес ышкажыл! Аас-кежиктиг, чедимчелиг амыдыралы дээш ийи аныяк кижи кайызы-даа деңге кызар ужурлуг. Өг-бүлени камгалап алыры болдунар бе деп айтырыгга хамаатыларның 60 хуузу «ийе», а  86,7 хуузу чарлыры — берге байдалдан үнериниң чаңгыс-ла шын аргазы деп харыыны берген. Чоннуң бодалы кандыг болуп турар-дыр? Ийи аңгы чурттааны дээре деп түңнелге кээп турар.

 Амгы үеде өг-бүлелерни быжыг болдурар сорулга-биле республикада янзы-бүрү хемчеглерни организастаан. Улуг класстың өөреникчилеринге, студентилерге ХБАБ специалистери болгаш өске-даа чогуур албан чериниң ажылдакчылары лекция-беседаларны, ажык кичээлдерни доктаамал чорудуп турар. Ол ышкаш ХБАБ органнарында «Аныяк өг-бүле» клуву ажылдап, аныяктарны шын орукче кииреринге дузалажып турары өөрүнчүг. Кожуун, сумуларда хоочуннар, херээженнер чөвүлелдери аныяк өг-бүлелерге арга-сүмелерни берип, тускай хуралдарны эрттирип турарын демдегледим. Ынчалза-даа бичии күрүнезин кадагалап, камгалаары—кижи бүрүзүнүң хүлээлгези дээрзин билип алза чогуур.

Алдынай Бады-Хоо.

"Шын" солун