Өскүс уругларга чаа бажыңнар

2013 чылда бистиң республиканың өскүс уругларынга болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок артканнарга 295 квартираны туткан. 

Бо сорулганы күүседири-биле бюджетке 316,6 млн. рубльди салган. Аныяк кижилерниң көжүп кирип турар чаа бажыңнарын республиканың бүгү муниципалитеттеринде тудуп турар. Оларның иштинде эң ырак болгаш чедери берге черлер база бар. Чижээ, Бай-Тайга кожуунда ийи-ийи аал чурттаар чеди бажың туттунган, Тожуда — алды.

2013 чылдың төнчүзүнде Шагаан-Арыг хоорайга, №1 школадан ырак эвесте, чаа бажыңнардан тургустунган кудумчу көстүп келген. Өскүс уруглар чурттаар кылдыр ийи-ийи квартиралыг сес болгаш дөрт квартиралыг бир бажыңны ында туткан. Бажың бүрүзүнүң чанында огород тарыыр болгаш ажыл-агыйга ажыглаар участокту көрген. Ол тудугга 17 млн. рубльди үндүрген. Шагаа бүдүүзүнде 20 чаа бажыңны ээлеринге хувааган, оларның чамдыктары көжүп кире берген, өскелери — белеткенип турар.

Улуг-Хем кожуун чагыргазының даргазының оралакчызы Аржаана Даржааның чугаалап турары-биле алырга, хоорайның 20 өскүс чурттакчылары чуртталга бажыңнарын хары угда алган. Мурнунда ындыг хамаатыларга эрги бажыңнар садып берип турган. Бөгүнгү чаа көшкеннер дээрге ажылдап турар, өг-бүлелиг кижилер болур. Оларның аразында аныяк башкылар, чолаачылар, садыгжылар бар. Такси чолаачызы Дмитрий Чернышев болгаш шеригден чаа халажып келген Кайгал-оол Серенчап олар бажыңнар алган. Чаа бажыңче көшкен алды өскүс кижи амдыызында ажылдавайн турар, чүге дээрге чаш уругларлыг.

Инвалидтерниң болгаш хоочуннарның интернат-бажыңының ажылдакчызы Арсений Даваакай болгаш ооң өөнүң ишти, школада повар Саяна чаа бажың алганнар. Ол бажыңны алгаш, ийи уруглуг өг-бүле аажок амыраан, чурттаар оран-сава чогунуң бергезин олар көргеннер. Шак ындыг байдалга чурттап турган Айрана Чамбаа база өөрүвес арга чок болган. Бажың чогундан ол бот-ие ийи уруун Кызылда Уруглар бажыңынга тургузуп каан. Алган бажыңын аайлап-башкарып алгаш-ла, уругларын эккеп алыр деп турар.

Тываның күрүне университединиң доозукчузу, аныяк башкы Чинчи Даваа чаа квартираның дүлгүүрү-биле кады хоорай школаларының бирээзинге ажылдаар чалалганы база кожуун чагыргазындан алган. Бажың чогундан ол кыс Кызыл хоорайга квартира хөлезилеп чурттап турган. 

Өскүс уругларга чуртталга бажыңнарын Шагаан-Арыгда Херел Дамбаның удуртканы «Энесайтудуг» КХН-ниң коллективи туткан. Квартира бүрүзүнүң чуртталга шөлү 38 дөрбеличн метр, суугу  одаар, соңгаларын — кожуунда пластиктен кылган. Бажыңнарны шынарлыг туткан деп кожуун чагыргазы демдеглеп турар.

Бии-Хем кожуунда өскүс он уруг чурттаар оран-савалыг болганнар. Муниципалитеттиң азырал болгаш хайгаарал килдизиниң начальниги Мария Сарыгның дыңнатканын езугаар алырга, квартираларны хуваап каапкан, амгы үеде документилерни долдуруп турар. Ийи-ийи квартиралыг беш бажың туттунган кудумчуну Идегел деп адаан. Чаа бажыңнарже көжүп киргеннерниң аразында культураның ийи ажылдакчызы бар. Кожууннуң төп библиотеказының библиотекары Сайзана Манчий биле ол албан чериниң чурукчузу Шончалай Ламажап олар алганнар. 2011 чылда олар Красноярск крайның Минусинск хоорайга культура болгаш уран чүүл колледжизин доосканнар. Ам оларда эртем-билиг-даа, ажыл-даа, чурттаар оран-сава-даа бар.

Чаа кудумчуда бажың алганнарның даңзызында аныяк башкы Долаана Шарабииниң ады база кирип турар. Ол 2012 чылда ТКУ-нуң төөгү факультедин дооскан, Туранның №1 школазында ажылдап, оглун өстүрүп турар. Чаа бажың алган өскүстерниң барык шуптузу ажы-төлдүг, оларга чогумчалыг чуртталга байдалдарын тургузар аргалыг апарган деп кожуун чагыргазы демдеглеп турар.

Өскүс уругларны болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок артканнарны чуртталга шөлү-биле хандырар ажыл республикада бо чылын дыка идепкейлиг уламчылаан. 2014 чылдың бюджединге Тываның Чазаа өскүстерге бажың тудар акшаны мурнуку чылдаазындан дыка хөйнү салган. Аңаа 204,6 млн. рубль көрдүнген. Ол чорук 228,6 млн. рубльди федералдыг бюджеттен хаара тудар арганы тургускан. Ооң-биле кады өскүс уругларга күрүнениң салган акшазының хемчээли эрткен чылдың деңнелинден ажып, 433 млн. 247 муң рубль четкен. Бо чылын боттарының бажыңын азы квартиразын алыр өскүстерниң саны өзер дээрзи чугаажок.

Өскүс уругларны болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок артканнарны чуртталга шөлү-биле хандырарының талазы-биле отчетту Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолга киирген. Чазак Даргазының оралакчызы Анатолий Дамба-Хуурактың дыңнатканын езугаар алырга, Россияның эрге-чагыргалары 20 чыл дургузунда үзүктелдирген  соонда өскүс уругларга акша-хөреңгини бир дугаар тускайлаан, республиканың Чазаа регион бюджединден 122,2 млн. рубльди үндүрүп шыдаан. Шак ындыг байдал-биле эрткен алды чылдың дургузунда каттышкаш 535 млн. 631 муң рубльди бо сорулгаларга үндүрген.

Программага дүүштүр республиканың Чазаа саң-хөөнү хаара тудар, чуртталга тудуун организастаар талазы-биле улуг ажылды кылган. Ону салдынган сорулгаларның  күүселдезиниң  көргүзүглери бадыткаар. Чижээ, программаның күүселдезиниң баштайгы чылында аңгы квартираже чүгле 22 кижини көжүрүп шыдаан болза, 2009 чылда — 35 кижини, 2011 чылда — 145 кижини көжүрген, 2013 чылда — 295 өскүс уруглар бажыңнарны алган.

Өскүстерни чуртталга бажыңы-биле хандырарының программазының акшаландырыышкынның хемчээлиниң өзүп турары билдингир, ол темпини кудулатпас, улам өстүрер, акша-хөреңгини федералдыг деңнелге идепкейлиг камгалаар херек дээрзин Шолбан Кара-оол демдеглээн.

Анна Лачугина.