Аржааннарның кадыкшылга салдары

2013 чылда республикага кылдынган эртем-шинчилел ажылдарының иштинде онзагай черни кижиниң кадыын быжыктырып сегидеринге Тываның аржаан сугларының онзагай салдар-күжүн тодарадыр эмчи шинчилелдери хамааржыр. Бо улуг ажылды Тыва Республиканың Чазааның айтыышкынын (№ 81, 2013 ч. март 18) болгаш Тыва Республиканың Кадык  камгалал яамызының дужаалын (№ 383, 2013 ч. 04 а. 04 х.) езугаар кылып чоруткан. Шинчилелдерни удуртуп-башкарар болгаш ооң кол күүседикчизи кылдыр Тыва Республиканың эмчи-социал айтырыгларының болгаш удуртулга талазы-биле эртем-шинчилел институдунга дааскан (директору М.Т. Оюн). Шинчилелдерниң бүгү ажылдарын херек кырында чорудар кылдыр институттуң аржааннар шинчилээр секторунуң кол эртем ажылдакчызы, эмчи эртемнериниң доктору, профессор И.Н.Смирнованы, секторнуң эргелекчизи, химия эртемнериниң кандидады К.Д.Аракчааны томуйлаан. Аржааннарга кылдынган баштайгы шинчилелдерниң түңнелдерин 2013 чылдың декабрь 13-те Чазак Бажыңынга эрттирген эртем-практиктиг конференцияга илеткээн.

Шинчилелдер үезинде чыгдынган материалдарны институттуң эртем библиотеказының архив кезээнге дужааган. Оларның допчу утказын ап көөрге, эрткен чайның дургузунда Тываның 26 аржааннарынга болгаш 3 хөлдеринге улуг хемчээлдиг эмчи шинчилелдерин эрттирген. Ону эгелээриниң мурнунда шыңгыы белеткел ажылдарын кылып чоруткан. Чижээ, аржаан-хөлдерге дыштанып, эмненип келгеннерниң кадыының байдалын тодарадыр тускай арганы (метод) Томскиниң курорттар ажылының талазы-биле эртем-шинчилел институду-биле демнежип кылган, эмчи карточкаларын тодаргай кезектерлиг кылдыр тургускан, шинчилелге киржир эмчи бригадаларын чыып, оларга семинарларны эрттирген, он ажыг аңгы-аңгы чугула дериг-херекселдерни саткан дээш, оон-даа өске ажылдарны институт кылып чоруткан.

Тываның аржаан-хөлдеринге чорудуп турар бо шинчилелдерниң кол сорулгазы – ында дыштанып кээп турар кижилерниң кадыының байдалын болгаш оларның организминге аржаан-сугларның салдарын тодарадыры. Ооң-биле чергелештир аржаанчыларның сан-түңүн, хар-назынын, социал байдалын дээш, оон-даа өске талаларын тодарадыры база көрдүнген. Чижээ, чиңгине эмчи шинчилелдеринге хамаарыштыр алырга, кижиниң аржаанга кирип эгелээриниң мурнунда болгаш аржааннап доозупканының соон­да мага-боттуң деңзизин, хан базыышкынын, чүрек согуушкунун, ханда кислородтуң кайы хире барын, өкпениң, шыңганнарның байдалын, нерв системазын хынаары болгаш өске-даа шинчилелдерни чорудары көрдүнген. Ниитизи-биле, эрткен чайның дургузунда 30 эмчи бригадазы барык 2 муң хире аржаанчыларны шинчип көргеннер. Оларның иштинден 1010 кижиге эмчи карточкаларын кылган болгаш оларны тускайлаттынган шинчилел бөлүктеринче хаара туткан. Ылаңгыя Yстүү-Дөргүн (Сүт-Хөл, 86 кижи), Дүктүг-Дыт (Тес-Хем, 85 кижи), Шивилиг (Бай-Тайга, 60 кижи), Кегээн-Булак (Чөөн-Хемчик, 60 кижи) аржааннарының дыштаныкчылары ук шинчилелдерни деткип, аңаа идепкейлиг киришкеннер.

Шинчилелдерге киришкеннерниң (1010 кижиниң) хөй кезии нерв системазының (295 кижи, 28,9 %), ижин-хырынның (170 кижи, 16,8 %), туттунуп-шимченир органнарның (159 кижи, 15,7 %), ханның янзы-бүрү аарыглары (150 кижи, 14,8 %) дээш, оон-даа өске хоочуларлыг болган. Ооң-биле чергелештир, барык кижи бүрүзүнде чамдат (гастрит), боостаа бестериниң аарыы (зоб), улуг хан базыышкыны (гипертония), моюн, оорга остеохондрозу дээш, оон-даа өске аарыглар илереттинген. Оларның кадыының кайы хире экижээни 2015 чылдың түңнелдеринден билдинер. Эмчи карточказын долдургаш, тускай бөлүктерже кирген улусту чурттап турар чериниң аайы-биле эмчи хайгааралынга база хаара туткан.

Чижээ, чон ортузунда «карак аржааны» деп адап турары Мөңгүн-Тайганың Аспатыга чоруткан шинчилелдерниң каксы түңнелдерин алырга, ол аржаанга 5 хонук дургузунда-ла кирген кижилерниң көөрү (острота зрения), карааның хан базыышкыны көзүлдүр экижип турар болган. Ону тускай херекселдерниң дузазы-биле (Сивцевтиң таблицазы, Маклаковтуң тонометри) тодараткаш, аржаанчыларның карточкаларында демдеглээн. «Дуржулгалыг» улус ук аржаанны пипетка-биле караанче дамдыладып, чуур дээн ышкаш аргаларны ажыглаар болган. Аржаанга ынчаар 2 – 3 хонук кирип чорда-ла, карактың ириңи, кызылы, кижидери соксай бээр болган.

Шинчилелдерге хаара туттунган 1010 аржаанчыларның назынын ап көөрге, оларның хөй кезии 50-ден 59 харлыглар (238 кижи), ооң соонда – 40-ден 49 хар чедир кижилер (219), дараазында – 60 хардан өөрү назынныглар (197 кижи). Эң эвээш бөлүкке 11-ден 19 хар чедир кижилер хамааржыр (27). Ниити бөлүктүң хөй кезии херээжен чон (688 кижи, 68,2 %). Оон аңгыда, шинчилелдерге киришкеннерниң 969-зу — тывалар, орустар – 27, хакастар – 6, буряттар – 7 болгаш 1 украин деп демдеглеттинген. Социал байдалының талазы-биле алырга, 394 кижи бюджет системазының ажылдакчылары, 219 пенсионерлер, 115 кижи кайда-даа ажылдавайн турар. Саны оон эвээш бөлүктерге өөреникчилер, студентилер, күрүне ажылдакчылары, кадарчылар, ажылчыннар, инвалидтер дээш, оон-даа өске кижилер демдеглеттинген.

Шинчилелдерже киргеннерден 788 кижи 7 хонук чедир аржааннап турар, 214 кижи 14 хонук чедир болгаш чүгле 8 кижи аржааннарга 14-тен хөй хонук кирип турар болган. Ылаңгыя эрткен чайның шириин болганы-биле аржаан сезону орай ажыттынган болгаш шала эрте төнген.

Шинчилелдер үезинде илерээни болза, чамдык аржааннарның девискээрлери тускай керээ-биле быжыглаттынган ээлерлиг (арендаторлар) бооп турар. Ындыг аржааннарга Ажыг-Суг (Чаа-Хөл), Бел (Бай-Тайга), Тарыс (Тере-Хөл), Улаатай (Өвүр), Чүрек-Дөргүн (Каа-Хем), Шивилиг (Бай-Тайга) хамааржыр.

Кадыкшылга аржаан-хөлдерниң салдарын тодарадырындан аңгыда, социологтуг шинчилелдерни чорударын база оралдашкан. Чыгдынган бижимел харыыларны сайгарып көөрге, аржаанчылар элээн хөй-ле күзээшкиннерин илереткеннер. Чижээ, чагырга черлери боттарының девискээринде аржаан-хөлдерни кичээнгейге ап, аңаа үргүлчү эмчи, полиция ажылдакчыларын тургузары; аржааннаарының шын чурумун доктаамал тайылбырлаары, аржааннарже болгаш оларның девискээринде оруктарны септээри, орук айтыр демдектерни тургузары, аржаан девискээринге арыг-шеверни доктаамал тудары (ылаңгыя арыгланыр черлерге), орай дүне улустуң дыштанып удуур үези чоокшулаан  үеде музыкалыг хөгжүмнү дыңзыды салып, улуг дааш-шимээн үндүрерин, эзиртир суксун ижерин болдурбазы, эм хөлдерниң малгаштарын үндүр сөөртүр чорукту хорууру дээш, оон-даа өске дилег-күзээшкиннер хөй бооп турар. Оон аңгыда, чыып турар «аржаан дадывырларының» түңүн (ортумаа-биле 400 рубль) ында тургустунган байдалдарга дүүштүрерин сүмелээн күзээшкиннер база демдеглеттинген. Бижимел харыылар иштинде аржааннарда эгелээн эмчи болгаш социологтуг шинчилелдерни чөптүгзүнүп, деткип, ону уламчылаарын дилээн күзээшкиннер база хөй.

Долаана Ооржак, эртем библиотеказың эргелекчизи,

Мая Маадыр, аржааннар шинчилээр секторнуң эртем ажылдакчызы.