САЙЗЫРААРЫНГА БYЗYРЕЛ УЛУГ

Тываның күрүне филармониязынга Орус дыл чылының байырлыг ажыдыышкыны «Тыва орустап чугаалап тур!» деп чыыш-биле эгелээн. Эрткен чылын Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң үндүргени Чарлыы езугаар 2014 чылды Орус дыл чылы кылдыр чарлаанын сагындырып каалыңар. Ол Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылынга тураскааткан. Чыышка республиканың кожуун, сумуларының орус дыл болгаш литература башкылары, эртемденнер, культура ажылдакчылары болгаш массалыг информация чепсектериниң төлээлери киришкен. Аңаа орус дыл башкылаашкынының айтырыгларын болгаш ийи дылдың аяннажылгазының хөгжүлдезин, тургустунуп келген айтырыгларны, оларны шиитпирлээр аргаларын сайгарып чугаалашкан.

Байырлыг хуралды ТР-ниң өөредилге сайыдының оралакчызы, орус дыл талазы-биле кол күрүне инспектору Татьяна Шарыпованың илеткели-биле ажыткан. Татьяна Леонидовнаны 2013 чылда республиканың Чазааның бот-идепкейи-биле тургускан орус дыл талазы-биле кол күрүне инспекторунуң албан-дужаалынга томуйлаан турган. Ол илеткелин орус-тыва харылзааның төөгүзүнден эгелээн.  Орус  дыл ТАР үезинде-ле үндезин чурттакчы чоннуң орус болгаш делегей культуразының эртинезинче хаара туткан чепсек болуп турган. ТАР-ның Совет Эвилелиниң составынче эки тура-биле киргениниң соонда чурттакчы чон ортузунга ийи дыл элээн улуг хөгжүлдени  алган. Бижик билбес чорукту узуткаарынга база бүгү-ниитиниң ыяап-ла өөрениринге, хөй адырлыг өөредилге албан черлерин тургузарынга Россиядан хөй санныг башкыларның болгаш өске мергежилдиг кижилерниң республикаже келгени улуг деткимче болган. Ооң ачызында эрткен чүс чылдың 80 чылдарында көдээ суурларда чурттап турар тываларның 42, а хоорайларда 75 хуузу орус дылды хостуг билир апарган.

Эде тургустунуушкун үелери Тываның школаларында, ылаңгыя суур черлерде орус дыл башкылаашкынының шынарын элээн кудулаткан. Ынчалзажок сөөлгү чылдарда орус дыл талазы-биле байдал экижип турар апарган. Кол күрүне инспекторунуң чугаалап турары-биле алырга, школа доозукчуларының орус дылды чогуур деңнелде билбес болуп турарының кол чылдагааны – кожууннарда орус дылдыг чурттакчыларның ховар болуп турары. Ол ышкаш аныяк-өскенниң чечен чогаалдар номчулгазынга сонуургалының чидип бар чыдары эскертинип турар болгаш өөредилге-методиктиг литератураның эргижирээнинде. Херек кырында өөреникчилерниң чугаа культуразының сайзыралынче кичээнгейниң кошкаанда.

Айтырыгларны шиитпирлээр­де, шупту хевирлерниң өөредилге албан черлеринде орус дыл башкылаашкынының практиказын эде көөрү негеттинип келген. Келир үениң орус дыл болгаш литература башкыларының белеткелиниң деңнелин бедидери болгаш орус дыл башкылаар методиканы сайзыраңгайжыдары эргежок чугула дээрзин Татьяна Шарыпова демдеглээн.

Орус дыл чылын эрттирери-биле эгелекчи санал киирген Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чыыштың киржикчилеринге болгаш аалчыларынга Шагаа-биле байыр чедирбишаан, 2014 чыл республикага онзагай чыл болуп, тускай ханы ужур-утканы болдурар чыл болур деп демдеглээн. «Бирээ-де, Тыва биле Россия демнежилгезиниң 100 чылы болгаш ТАР-ның Совет Эвилелиниң составынче киргенинден бээр 70 чылы. Урянхай крайның бир дугаар орус чурттакчыларынга болгаш улуг  чуртувустуң  булуң бүрүзүнден Тываже чедип келген совет тускай мергежилдиглерге өөрүп четтиргенивис илередип мөгеер-дир бис. Оларның хөй кезии тыва национал кадрлар белеткээриниң, республиканың социал болгаш чаа экономика  адырларын тургузарының үндезилекчилери болуп, Тыва черге, ооң чонунга ажыл-херээ, чүлдү-чүрээ-биле сырый холбаалыг апарган. Ийиде, Тывада Орус дыл чылы биле Россияның культура чылында ханы харылзаа тургустунган. Орус дыл интернационалчы харылзаа дылы болганда, чурттуң 180 нациязын чаңгыс чон кылдыр каттыштырып турар. Yште, Тывага орус дыл экономиктиг ужур-дузалыг болур. Орус дылды эки билири – харылзажылга үезиниң негелделеринге тыва ниитилелдиң чижилгеге киржип шыдаар эргежок чугула негелдези-дир. Ол чокка республиканың мурнунда турар айтырыглар шиитпирлеттинмес» – деп, Шолбан Валерьевич чугаалааш: «Россияның регионнарының аразында бис орус дыл талазы-биле кол инспекторнуң бедик албан-дужаалын, сайыттың оралакчызы кылдыр бир дугаар томуйлап тургускан бис. Бис аңаа чоргаарланыр бис. Ынчалза-даа биске ол улуг харыысалганы онаап турар. Ынчангаш бистиң күжениишкиннеривис езу барымдаалаан хемчеглер эвес,  а тодаргай түңнелдерлиг болур ужурлуг» – деп, чугаазын дооскан.

Эксперт аалчыларның илеткелдериниң соонда киржикчи башкылар боттарының сонуургаан айтырыгларын салыр аргалыг болган. Башкыларның айтырыгларынга колдуунда Тываның Баштыңы чедимчелиг харыыларны берген.

Ынчангаш чыыштың киржикчилери, республиканың орус дыл болгаш литература башкылары бо чидиг айтырыг ам хөгжүлдени алыр дээрзинге улуг идегелдиг. Орус дыл чылының хемчеглериниң ниити акшаландырыышкынының хемчээлин 20 млн. 325 муң рубль кылдыр доктааткан. Ооң иштинде 17 млн. рубльди көдээ черлерже ажылдаар күзелдиг орус дыл башкыларын деткиир талазы-биле грантыларже угландырган.

ТР-ниң Өөредилге болгаш эртем яамызының Национал школалар хөгжүдер институду «Тывада орус дыл» деп чаа информациялыг порталды ажыткан. Ооң автору – орус дыл башкылаашкынының айтырыгларының лабораториязы. Лабораторияның эргелекчизиниң хүлээлгезин күүседип турар Ольга Иргиттиң чугаалап турары-биле алырга, лабораторияны совет үеде турган чаңчылдарны катап эгидери-биле тургускан. Ооң мурнунда республикага РФ-тиң национал школаларының чырыдыышкын яамызының эртем-шинчилел институдунуң салбыры турган. А ооң тыва салбыры орус дыл талазы-биле өөредилге номнарын үндүрүп турган. Лаборатория чүгле  номнар үндүрер эвес, а хөй чылдар дургузунда чорудуп турган шинчилелдерни уламчылаар. Ынчангаш ол бүгү ажыл федералдыг күрүне стандартындан эгелээр. Федералдыг стандарттар башкы кижиге ажылынче чаа көрүш-биле көөр арганы берип турар. Ооң ачызында кажан шагда номнарга турган шажынчы мөзү-шынар үндезиннерин  катап киирер апаар. Ол ышкаш «Мен Тыва Республиканың чурттакчызы Россия Федерациязының хамаатызы мен» деп билиишкинни угаадып билиндирер ужурлуг.

Дылды эки билбези аныяк-өскенге эки өөредилге черлеринче кирип алырынга улуг шаптараазынны болдуруп турар. Ынчангаш бо талазы-биле ажыл деткимчени ап, моон соңгаар сайзыралды алыр дээрзинге бүзүрел улуг.              

Валерия Конгар.

"Шын" солун