Эм шынарын эртемденнер бадыткаан

Декабрь 13-те ТР-ниң Чазааның хуралдаар залынга «Тываның аржааннарының 2013 чылда медицина-клиниктиг шинчилелдери: түңнелдер, перспективалар, төлевилелдер» деп эртем-практиктиг конференция болуп эрткен. Хөй чылдарда аржааннарны шинчилеп келген химия эртемнериниң кандидады, Тываның ГШИ-ниң медицина болгаш социал айтырыглар талазы-биле эртем секретары Кара-кыс Аракчааның эгелээшкини-биле ТР-ниң Чазаа болгаш ТР-ниң Кадык камгалал яамызы организастап эрттирген.

Конференцияның ажылынга Тываның эртем ажылдакчылары, эмчилер, Москва, Томск, Иркутск хоорайлардан келген эртемденнер база ТКУ-нуң студентилери, башкылары киришкен. Оларга Красноярск хоорайның «ТВК» телеканалдың Тываның аржааннарының дугайында «Обыкновенное чудо» деп дамчыдылганы көргүскен.

ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчызы Аяна Шойгу сөс алгаш, Тываның аржааннарын болгаш хөлдеринге кылып чоруткан улуг шинчилелдер ажылдары доозулганы-биле эртемденнерге болгаш эмчилерге байыр чедирип, оларга четтиргенин илередип, ТР-ниң Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолдуң өмүнээзинден, Тываның аржааннарының шинчилел ажылдарынга эртемденнерниң болгаш эмчилерниң киирип турар улуг үлүг-хуузун демдеглевишаан, байыр чедиргеш, Азиймаа Куулар болгаш Григорий Шпейзерге ТР-ниң Чазааның хүндүлел бижиктерин тывыскан. ТР-ниң Дээди Хуралының депутады Виктор Глухов коллегаларының өмүнээзинден байыр чедирип, эртемденнерге, эмчилерге, Дээди Хуралдың хүндүлел бижиктерин болгаш өөрүп четтириишкинниң бижиктерин тывыскан. ТР-ниң Кадык камгалал сайыды Орлан Донгак ТР-ниң Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолга шинчилел ажылдарынга көргүскен деткимчези дээш өөрүп четтириишкинин илереткен. Аржааннарның база хөлдерниң чайгы шинчилел ажылдарынга республиканың 4 болгаш кожууннуң 15 эмнелге албан черлери хаара туттунган. Аңаа 100 ажыг эмчи ажылдакчылары июль 15-тен август эгезинге чедир 26 аржаан болгаш 3 хөлге 1000 ажыг аржаанчыларны ынаар кирер бетинде болгаш аржаанга кирип каапкан соонда кадыкшыл байдалын шинчилеп көрген. Шинчилел ажылдарынга ниитизи-биле 2 млн. рубльди үндүрген. Кадык камгалал яамызының өөрүп четтириишкин бижиктерин сайыт аржааннарның медицина-шинчилел ажылдарын кылырынга идепкейлиг киришкен ажылдакчыларга тывыскан.

Томскиниң курортология болгаш физиотерапия эртем-шинчилел институдунуң ректорунуң эртем талазы-биле удуртукчузу, медицина эртемнериниң доктору Ирина Смирнова 2013 чылда Тываның аржаан сугларының эмнээшкинге дээштииниң дугайында шинчилел ажылының түңнелдери-биле таныштырган. Арыг суглуг аржааннарны ижип, мага-бодун каксып база ваннага эмненип кирип болурун (ортумак хуусаазы 7-8 хонук) бадыткаан. Дус-Хөл хөлге эштип кирерге, кижиниң кадыкшылынга эмнээшкин салдарлыг. Дыштанып, эмненип турар кижилерниң хан базыышкыны өй-тавынче кирип, чүрек-дамырның болгаш тыныш системазының ажылы бедээн. Күш-ажыл кылыр арга-шинээ бедип, кижиниң психиказы оожургаар. Ол талазы-биле шинчилел ажылдарын уламчылаар болза эки деп, ол демдеглээн. Арыг суглуг Ала-Тайга, Аспаты, Бел, Уургайлыг, Маңнайлыг, Адарган, Кара-Суг, Талдыг-Чарык, Хаттыг-Чазы, Дүктүг-Дыт, Кегээн-Булак, Кызыл-Дуруг аржааннарның химиктиг составы колдуунда дөмей, ынчалза-даа кижиниң организминге салдары аңгы-аңгы болган. Хан базыышкынының кудулаарынга эң эки салдарлыг аржааннар — Адарган, Талдык-Чарык, Дүктүг-Дыт, Чүрек-Дамыр, Адарган, Ала-Тайга, Талдык-Чарык. Тыныш системазын экижидер аржааннар — Адарган, Кызыл-Дуруг, Ала-Тайга. Күш-ажыл кылыр арга-шинээ бедииринге Оорааш-Хем, Хаттыг-Чазы, Адарган аржааннар эки. Ажынып-хорадаар, шугулдаар кижилерге Маңнайлыг, Кара-Суг, Адарган аржааннары эки дээштиг. Маңнайлыг, Бел, Адарган, Кара-Суг нерв быжыглаарынга таарымчалыг. Yстүнде адаттынган аржааннарның эмнээр шынарлыы бадыткаттынган. Арыг суглуг аржааннарның кижини эмнеп турарының чылдагааны арыг агаарда, каас-чараш бойдуста, суунуң тургузуунда. Адарган, Ала-Тайга, Талдык-Чарык, Уургайлыг, Маңнайлыг, Оораш-Хем чүрек-дамыр болгаш тыныш системазын эмнээр шынарлыг аржааннар болган. Бел, Дүктүг-Дыт, Кара-Суг, Хаттыг-Чазы аржааннары тыныш системазы болгаш күш-ажыл кылыр арга-шинекти бедидер. Аспаты, Кэгээн-Булак и Кызыл-Дуруг аржааннарны ам-даа чедир шинчилээр болза эки деп айыткан.

Арыг суглуг аржааннар шуптузу сагыш-сеткилди оожургадыр, угаан ажылынга эки салдарлыг болган. Шаандакы өгбелерниң айтып кааны-биле шинчилел ажылдарының түңнелдери дүгжүп турар.

Минералдыг аржааннар: Yстүү-Дөргүн, Шивилиг, Улаатай, Чойган, Ажыг-Суг, Сенек, Тарыс, Уру, Дустуг-Хем, Хүрегечи.

Минералдыг аржааннарның суунуң тургузуу аңгы-аңгы. Чүрек-дамыр системазынга Шивилиг, Чойган, Дустуг-Хем; тыныш системазынга Тарыс, Хүрегечи база үстүнде адаттынган аржааннар дузалыг. Күш-ажыл кылыр арга-шинекти бедидеринге Тарыс, Чойган, Хүрегечи аржааннары эки. Чойган, Дустуг-Хем, Сенек, Тарыс, Уру. Чойган, Тарыс, Хүрегечи аржааннарга аарыг кижилерниң кадыкшылы экижип турары демдеглеттинген. Чүрек-дамыр системазын родон холумактыг аржааннар Чойган, Улаатай, сероводород холумактыг Тарыс, хлорид натрийлиг Дустуг-Хем; тыныш системазын Тарыс, Уру, Ажыг-Суг, Хүрегечи, Шивилиг, Чойган, Улаатай аржааннары эмнеп турар.

Арыг суглуг база минералдыг аржааннарның эм шынарлыы дең дээрзин эртемден И.Н. Смирнова бадыткаан. Ооң чылдагааннарын 2014 чылда шинчилел ажылдарын уламчылааш, тодарадыр.

Томскиниң политехниктиг институдунуң эртемдени, геология болгаш минералогия эртемнериниң кандидады Альбина Хващевская Тываның аржааннарының чер адаандан үнүп турар суун дээди база 1-ги категорияның суглары деп демдеглеп, ону шилдерге кудуп, садып-саарарының барымдаазы улуг дээрзин айыткан. Оон аңгыда аржааннарже кирерин чурумчудуп, туризмни шын организастаары база оларның девискээрлерин чаагайжыдып, чараштыр кылыры чугула. Ол дээрге Тываның арны-дыр. Иркутскиниң күрүне университеди, профессор, химия эртемнериниң кандидады Григорий Шпейзер Тываның аржааннарының суунуң химиктиг составының дугайында илеткели-биле таныштырган. Москваның И.М. Сеченов аттыг бир дугаар күрүнениң медицина университединиң төлээзи, фармакология эртемнериниң кандидады Людмила Павлова Тываның аржааннарының девискээринде өзүп турар эм шынарлыг оъттарның дугайында илеткелди кылган. Аржааннарның арыг суу болгаш эм оъттар-биле чергелештир эмненир болза, түңнелдери улам күштелир дээрзин эртемден демдеглээн. Родон холумактыг аржааннар чанында өзүп турар оъттарны эмненири-биле ажыглап болбазын онзалап демдеглээш, ол талазы-биле шинчилел ажылдарын уламчылаары чугулазын дыңнаткан.

Тываның ГШИ-ниң медицина болгаш социал айтырыглар эргелелинге аржаан эмнээшкинин чажыдын өөренип, аржанология деп эртемни сайзырадырын; чайгы шинчилелдер ажылдары аржааннарның эм шынарларын бадыткаан болганда, туризм хевирлерин ажыдарын; ТР-ниң Кадык камгалал яамызынга медицина-биологтуг шинчилелдер ажылдарын чорударынга 2020 чылга чедир деткимче көргүзерин; аржааннарга дыштанып, кадыын экижидип келген кижилерге таарымчалыг байдалды тургузарын хуу сайгарлыкчыларга хөлезиге берип, туризмниң шупту хевирлерин сайзырадырын дугурушкан.

Бо эртем конференциязынга эң-не кол чүүл ооң мурнунда «меге аржааннар» деп адаан хөй аржааннар сугларының эм-таң шынарын бадыткааны болур. Ынчангаш аржааннарны хумагалап, камгалап, ону келир салгалга арттырып бээри — бистиң хүлээлгевис.

Шончалай Ховалыг.

"Шын" солун