«Азия төвү» кандыг болурул?

Каа-Хем биле Бии-Хемниң белдиринде «Азияның төвү» тураскаал — чүгле Кызыл хоорайның эвес, а бүгү рес­публиканың онза солун чери. Тураскаалдың мрамордан кылган 2 метр таваанда делегейниң диптерин хевирлээн улуг шардан дээрже үш кырлыг 10 метр суурга дүндүүш­­­­­телип үнген. Тураскаалда тыва, орус, англи дылдарда «Азияның төвү» деп чайырлап бижээн.
Азияның географтыг төвүн аргыжылга оруктарының инженери, Каа-Хемниң шинчилел ажылдарының партиязының даргазы В.М.Родичевтиң Санкт-Петербург хоорайга 1910 чылда чырыкче үнген «Урянхай крайның дугайында очерк» деп номунда эң баштай бижээн. Англичан доктор Проктор XIX вектиң 90 чылдарда Урянхай девискээринге албан-биле келгеш, Салдам суурга Г.П.Сафьянов дээр байның коданынга Азий диптиң төвүн херечилээн даш чагыны тургускан. Чогум англичан Прокторнуң-даа, бирги тураскаалдың-даа дугайында шынныг барымдааларның кадагалаттынмаанындан бо чугаа тоолчургу болуп арткан.
Амгы тураскаалды Тыва Арат Республиканың Совет Эвилелинге каттышканындан бээр 20 чылынга тургускан. Төлевилелдиң авторлары — скульптор В. Демин, архитекторлар: В.Бажин, В.Ветчинов. Шывыг чок бетондан кылган тураскаал амгызынга деңнээрге, чавыс, ниитизи-биле бөдүүн турган.
1984 чылда Совет Тываның 40 чыл оюнда архитектор Михаил Кууларның төлевилели езугаар тураскаалды чаарткан. Ону подиумга тургузуп, элээн бедиткеш, гранит-биле шыпкан.
Эрик кырының чаартылгазының төлевилелиниң ниити өртээ –1 млрд. 72 млн. рубль. Ону делегейде билдингир бурят скульптор Даши Намдаков ажылдап кылган. Д. Намдаков эрткен чылын республикага аалдап чорааш, Тываның Национал музейинде «Скиф алдыны» делгелгени аажок сонуургаан. ««Аржаан - 1», «Аржаан-2» базырыктарның темазын уламчылап, эрик кырының чаартылгазынга ыяап скиф аянны киирер мен. Эрги турас­каалдың утка-шынарын арттырып, ону бир янзы кылыры — кол сорулга». Д. Намдаковтуң дөзевилели езугаар тураскаалды алдын-биле чайырлаар. Ооң чанын «ырлап турар» фонтаннар, Хаан аңнаашкыны-биле аяннаштырган хүлерден кылган скульптура тургузуглары каастаар. Чоогунда девискээрге ресторан биле ус-шеверлерниң оран-бажыңы турар.

Азияна Тау  белеткээн.