Социал шинчилелдер: Тывада чоннар аразының харылзаазы быжыг

Тыва Республиканың Баштыңының чанында националдар аразында болгаш шажын-чүдүлгелер аразында харылзаалар чөвүлелиниң бо чылдың бирги хуралы Тываның Чазаанга болуп эрткен. Чөвүлелдиң кежигүннери эрге-чагырга органнары-биле национал-культура база шажын-чүдүлге каттыжыышкыннарының аразында кады ажылдажылга айтырыгларын, республика девискээринде националдар аразында база шажын чүдүлгелер аразында эп-найыралды хандырган хемчеглер планының төлевилелин сайгарып чугаалашкан.

Шагаан-Арыг хоорайга онза байдал уржуундан Чөвүлелдиң хуралын ийи неделя соңгаарлаткан турганын Владислав Ховалыг сагындырган. Ол болуушкун бүгү чурттан республикага дузалажып келген аңгы-аңгы регионнар чурттакчыларының, язы-сөөк чоннарның база шажын чүдүлгелерниң сырый каттыжыышкынының база бир демнежилгезиниң көскү чижээ болган.

- Владимир Владимирович Путин национал болгаш хамааты чаңгыс эп-сеткил бистиң чуртувустуң кол айтырыы деп айыткан. Эп-найыралдыг харылзааларны камгалап, ам-даа сайзырадыр бис. Националдар аразында база шажын чүдүлгелер аразында харылзааны ам-даа быжыглаар. Үндезин сагыш-сеткил-мөзү-бүдүш үнелелдерин быжыглаарынче угланган культура болгаш чырыдыышкын акцияларын ам-даа кады демнежип эрттирер – деп, республика Баштыңы демдеглээш, Тывада 73 аңгы язы-сөөк чоннар чурттап турарын сагындырган.

2023 чылдың декабрьда «Хөй-ниитиниң үзел-бодалы-Красноярск» Красноярскның регионалдыг фондузунуң республикага чоруткан социологтуг шинчилелдериниң түңнелдери амгы үеде республикада чоннар аразының хамаарылгазы таарымчалыг дээрзин бадыткаан. Чурттакчы чоннуң 99 хуузу националдар аразында харылзаа эки деп харыылаан, а 39 хуузу чон быжыг найыралдыг деп айыткан. Айтырыгларга харыылааннарның чартыындан хөйү (55%) сөөлгү үш чылда республикада чоннар аразының харылзаазы экижээн деп санаан.

2022 чылда Тываның националдар херектериниң талазы-биле агентилелдиң чоруткан социологтуг шинчилелдери аңгы-аңгы шажыннар төлээлериниң, ол ышкаш атеистер болгаш чүдүкчүлерниң аразында хамаарылга чогумчалыын көргүскен.

2030 чылга чедир «Россия Федерациязының күрүнениң национал политиказын боттандырары» күрүне программазы-биле российжи үндезин сагыш-сеткил-мөзү-бүдүш үнелелдерин кадагалап арттырарынче база быжыглаарынче, республиканың чоннарының этнокультурлуг хөй янзызын камгалап база быжыглаарын деткииринче, республиканың хөй национал чоннарының чаңгыс демин, шажын чүдүлгелер аразында амыр-тайбыңны база эп-сеткилди быжыглаарынче угланган ажыл-чорудулга чоруп турар. Программа 9 угланыышкынныг (иштики программаларлыг). Бо чылын Националдар херектериниң талазы-биле агентилел күрүне программазы-биле «Национал политика. Тыва» өөредилге шуулганын, Россия Федерациязының национал политиказын Тыва Республикага боттандырарының тулган дээн муниципалдыг программазынга мөөрейни организастап, тыва хамнаашкынның «Дүңгүр» фестивалын база Рождество номчулгаларының регионалдыг чадазын эрттиреринге деткимчени көргүзер.

Амгы үеде республикада албан езузу-биле бүрүткээн национал-культура каттыжыышкыннары чок, ындыг болзажок улуг болгаш идепкейжи алды улуг: армян, узбек-таджик, кыргыз, кыдат, азербайджан база моол диаспорлар бар.

Этниктиг талазы-биле албан езуда бүрүткеткен хөй-ниити каттыжыышкыннарының аразында «Тываның татарлар база башкирлер ассоциациязы» Тываның регионалдыг хөй-ниити организациязы, «Немец культура төвү» Тываның республиканың хөй-ниити организациязы, «Тывалар делегейи» Тываның республиканың хөй-ниити организациязы, «Найырал» моол-тыва культура-ажыл-агый кады ажылдажылга төвү» республиканың хөй-ниити организациязы идепкейжизи-биле ылгалып турар.

Тываның девискээринде албан езузу-биле бүрүткеткен 70 шажын организациялары база шажын чүдүлге черлери бар.