Кызылдың барыын кезээнде камгалал чалдың тудуу хуусаадан эрте доозулган

Төлевилел езугаар 2024 чылда тудуу доостур ужурлуг Кызылдың барыын талазында чал тудуу хуусаадан эрте ажыглалда кирген. Төлевилелдиң ниити үнези чартык миллиард рубль акша, “Бойдус курлавырларын бүдүрери болгаш ажыглаары” күрүне программазының акша-хөреңгизи-биле Тываның Арга-арыг ажыл-агый яамызы ооң акшаландырыышкынын боттандырган.
Регионнуң баштыңы Владислав Ховалыг биле Россияның суг курлавырларының Енисей эргелелиниң удуртукчузу Сергей Капустин гидротехниктиг тудугну канчаар тутканын хынаан. Тыва Республика хүнүнүң бүдүүзүнде камгалал чалды ажыглалче кииргени дача суурунуң чурттакчыларга дыка улуг белек-тир деп, регионнуң удуртукчузу демдеглээн.
Владислав Ховалыг найысылалдың мэри тургаш-ла, камгалал чал тудуунуң айтырыын көдүрүп турганын чугаалаан:
- Суг бажыңнарның крышаларынга чедип турганын сактыр мен. Чүгле 2021 чылда 700 млн ажыг рубльга когарал чедиртинген. Колдуунда-ла белен апарган дамба эвес болза, бо чазын Улуг-Хемниң суу база катап ЛДО-га айыылды тургузар часкан. Ам бо гидротехниктиг тудугнуң ачызында, 10 муң ажыг кижи чурттап турар бо район, айыыл-халаптан камгалаттынган.
Чаа гидротехниктиг тудуг чүгле чурттакчылыг черлер девискээрлерин эвес, а чугула социал объектилерни - уруглар садын, ийи школаны, фельдшер-акушер пунктузу болгаш өске-даа тудугларны сугдан камгалаар. Бо участок сугга алзыпса, 600 ажыг млн рубльга когарап болурун Арга-арыг ажыл-агый яамызы баш бурунгаар санаан.
Хемнерге камгалал чалдарны септеп-селиир, суг көдүрлүр үеде эриин ажа бээр суг оруктарын аштап, ханыладыр казып база дорттаар ажылдарны республика чыл санында чорудуп турар.
Туран хемниң унун дургаар ийи хире километрни аштап арыглаарын планнааш, эрткен чылын эгелээн ажылдар ам-даа уламчылап турарын Араг-арыг ажыл-агый яамызы дыңнаткан. Оон аңгыда, Чадаана хемде камгалал чалды септеп турар.
Россугкурлавырларының Енисей СБЭ удуртукчузу Сергей Капустин, бо Улуг-Хемниң эриинде туткан үшкү камгалал чал дээрзин дыңнаткан:
- Тудуг ажылдарының үшкү үе чадазы чоруп турарын демдеглезе чогуур. Ооң бирги чадазы Каа-Хем талазынга, оон төп кезекке туттунган болза, ам Кызыл хоорайның солагай талакы эриин камгалаан ажылдарның үшкү чадазы доозулганы ол. Ам аң фермазының районунга хамаарыштыр чугаа чоруп турар. Ол объект-биле база таныш бис. Чурттакчы чоннуң камгалалынче, ол ышкаш суг объектилерин камгалаарынче угланган өске-даа ажылчы хемчеглер алдынып турар. Республикада ниитизи-биле 56 ажыг километр суг объектилерин аштап арыглаан. Оон аңгыда, Чадаана хоорайда капитал септелге дээш, өске-даа угланыышкыннарда хемчеглер күүселдеде» - деп, Капустин чугаалаан.
Суг курлавырларының федералдыг агентилелиниң деткимчези-биле, Тываның девискээринде 2005 чылдан бээр 16 гидротехниктиг тудугларны эде тудуп, үндезини-биле чаарткан. Ол ажылдарның түңнелинде, 80 муң ажыг кижиниң чурттаар черин камгалаан, суг халавындан 1,5 млрд рубль ажыг түңнүг когаралды чайлаткан.
Ам республика Баян-Кол хемге, Кызылдың аң фермазының районунда Улуг-Хем хемге улуг камгалал тудугларга, Элегес-Аксы суурга камгалал чалды септээринге, Ээрбек хемде суг хөөлбээн таарыштырар гидротехниктиг тудугнуң капитал септелгезинге федералдыг деткимчени чедип алыры-биле ажылдап турар. Шуй суурда Барлык хемде камгалал чалды бүрүнү-биле чаартырынга база Алдан-Маадыр суурда Хемчик хемге дамба тударынга төлевилел-смета документилерин кылып, күрүне экспертизазын алыр ажылдар чоруп турар.