16.03.2023
Агаар-бойдустуң байдалын хайгаараар Тываның гидрометеорология төвүнүң тодаратканы-биле алырга, 2022–2023 чылдарның кыжында чагган харның кылыны ортумак деңнелинден 1,3–2 катап хөй болган. Республиканың девискээринге март – апрель айларда хар суунуң үери болурунуң айыылы бар.
Часкы болгаш чайгы үер суундан камгалал ажылдарын үндезиннии-биле чорудар хемчеглерни база баш бурунгаар алган. Оларның бирээзи Тыва Республикада сугга алзыр девискээрлерниң кызыгаарының дугайында медээлерни шимчевес өнчүнүң чаңгыс аай күрүне реестринче киирип эгелээни. Бо реестрже киирген девискээрлерге чуртталга бажыңнарын, чурттакчылыг черлерни оларны сугдан камгалаар инженер тудуглар чокка тударын чөпшээревес. Ындыг зоналарның карта-схемаларын Тываның дөртен суурларынга хамаарыштыр ажылдап кылган. Чижээлээрге, Хемчик, Чыргакы, Сыстыг-Хем хемнерниң болгаш Кызылда Доңмас-Сугнуң суунга алзыр черлерниң девискээрин тодарадыр талазы-биле ажылдарны «Сибземпроект» акционерлиг ниитилел, «Земстройпроект» кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилел, Арга-ыяш ажыл-агыйының болгаш бойдус ажыглалының яамызының чагыы-биле кылып чорутканнар.
Сугга алзыр девискээрлерниң кызыгаарының дугайында медээлерни шимчевес өнчүнүң чаңгыс аай күрүне реестринче киирери Кызыл кожууннуң төвү Каа-Хем суурнуң чавыс девискээрлеринге бажың тудар ышкаш чүүлдерни моон соңгаар болдурбас апаар, чурттакчы чоннуң болгаш ооң өнчүзүн суг озал-ондаандан баш бурунгаар камгалаар байдал тургустунар. Үер суунга алзып болур девискээрлерниң реестрин тургузар ажылды 2023 чылда бүрүнү-биле доозар план бар.
Бо чылын чазын болгаш чайын суг үеринге удур белеткел ажылдарын дарый эгелээр даалганы Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг хамааты камгалал болгаш онза байдалдар албан черлеринге, кожууннарның болгаш сумуларның чагыргаларының удуртулгаларынга берген. Чазын хемнерниң доштары чугаладыр эрип эгелээрге, кижилерниң болгаш автотранспорт аймааның сугга дүжерин болдурбазынче, ооң-биле холбаштыр озал-ондакка кижилерниң таварышпазынче улуг кичээнгейни салырын Тываның Баштыңы шыңгыы сагындырган.
2023 чылдың чазын эрээн харның суунга Тываның 18 хоорайларында болгаш суурларында 1 муң хире бажыңнар алзып болур. Ол бажыңнарда 3 муң кижи чурттап турар, оларның аразында 846 ажы-төл бар. Чурттакчыларлыг черлерден аңгыда, чавыс девискээрлерде 12 көвүрүг, автомобиль оруктарының 12 участогу база хар суунуң үеринге таваржыр чыгыы.
Часкы болгаш чайгы үер суундан камгалал ажылдарынга 3 муң ажыг камгалакчыларны, 767 техника аймаан хаара тудар. Үер суундан оруктарга болгаш көвүрүглерге айыылдыг байдалдар тыптып келзе, аңаа камгалал ажылдарынга 140 тускай техниканы шалыпкын ажыглаар.
Тывада чурттакчылыг черлер колдуунда хемнер эриктеринден ырак эвесте туттунган. Оларның үер суундан камгалалы хемнер эриктеринде камгалал чалдарның канчаар туттунганындан, оларның шынарындан дыка хамааржыр. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг оларның шынарынче болгаш септелгезинче кичээнгейни угландырган. 2022 чылда Элегес биле Туран хемнерниң уннарын аштаар болгаш ханыладыр талазы-биле ажылдарны чоруткан, Кызыл хоорайның барыын талакы девискээринде Улуг-Хем эриинде чалды бедиткен болгаш калбарткан, Чадаана дээш өске-даа чамдык хемнерде камгалал чалдарны быжыглаан. Баш бурунгаар ап чоруткан камгалал ажылдарының түңнелинде Туран, Чадаана, Кызыл хоорай дээн ышкаш чурттакчылыг черлерни үер суу хөме албайн барып болур. Камгалал чалдарны тудар, септеп быжыглаар ажылдар 2023 чылда уламчылаар. Элегес-Аксы, Баян-Кол, Ээрбек, Шуй, Алдан-Маадыр суурларның чоогунда хемнерниң эриктеринге камгалал чалдарны тударын планнаан.
Үер суундан камгалал ажылдарынга Тываның орук-транспорт комплекизиниң ажылдакчылары шыңгыы белеткенип турар. Чүге дээрге олар үерниң чүү хире когаралдыын дыка эки билир. 2020 чылда болган күштүг суг үери 32 көвүрүгнү буза шапкан, ниити узун дурту 19 километр орук участоктарын чире аккан. Ол көвүрүглерни, оруктарны катап септээн, оларны быжыглаан, бедиткен. Чижээлээрге, дажаан хемниң суунга үрелбес кылдыр Чоза хемни кежир көвүрүгнү эрткен чылын эде туткан, Аянгаты хемде көвүрүг тудуу адакталган. 2023 чылда Барлык көвүрүүнүң тудуунга федералдыг бюджеттен 64 млн рубльди тускайлаан.
Суг үеринден үрелип болур орук участоктарын быжыглаар ажылдар чоруп турар: хоорзаларын алгыдып, оруктар кыдыынга сайлыг довуракты бедидир төккен. Кызыл – Сарыг-Сеп, Хандагайты – Ак-Чыраа, Хандагайты – Мугур-Аксы, Бай-Хаак – Чал-Кежиг, Самагалдай – Ак-Чыраа, Шагаан-Арыг – Эйлиг-Хем автооруктарның кырыкы шывыын быжыглаан. Кара-Хаак суурже кирер орукта, Самагалдай – Ак-Чыраа база Хандагайты – Мугур-Аксы аразында чавыс черлерде автооруктарның адаанга суг эрттирер алгыг хоолайларны салган. Арыскан, Иштии-Хем, Шеми база Хорум-Даг суурларже кирер оруктарны, Бүрен-Аксы – Элегес-Аксы – Кунгуртуг орукту септеп, ыяш көвүрүглерни быжыглаан.
Кызыл кожууннуң төвү Каа-Хем суурнуң мурнуу болгаш барыын микрорайоннары, Кызыл хоорайның оң талакы микрорайонунда Азасская-2 кудумчу чазын эрээн харның суунга хөме алзып келгени бүгүдеге билдингир-ле болгай. Оларның кедээ талазында дагларның эдээн дургаар казып чоруткан камгалал бугаларже ол чоок-кавызының чурттакчыларының төккен богун бо чазын аштаан. Ол микрорайоннарның чурттакчылары хар суунга бо чазын хөме алыспас чадавас.
Иштики черлерде дагларның хары, хемнерниң дожу март – апрель айларда эриир, май айда тайгалар кырында хар эрип, чер адааның суглары көдүрлүр. Суг озал-ондаа ам-даа мурнувуста – аңаа белеткел ажылдары уламчылап турар.