Элбек дүжүттүң ээзи

«Күш-ажыл кижини каастаар» дижир. Ол ылап-ла шын. Чайын Сергей Допчааевич, Чечен Сереновнаның бажыңының чаны чараш сад-ла. Соңгазының баарында янзы-бүрү чечек-чимис хөлбеңнээн, бажың чанында огородунда дүжүдү эрте-ле быжып эгелээр, ында чүнү чок дээр: капуста, морковь, помидор дээш, суурларда чонувустуң хөй кезиинде тарыыр нептереңгей ногааларындан аңгыда, шпинат, петрушка, өңнүг капуста дээш, кижи танывас ногааларны тарып алган болур.

Куда-дой, байыр-найыр дээш чайын черле чүнү демдеглевес дээр. Бо өг-бүлеге чону барып, хереглээн ногааларын, чечек-чимизин дилеп алырлар. Сергей акыйның бир кайгамчык аажызы – чонунга дуза чедиргеш өөрүп, амыраары, артында-ла арны чырый берген, хүлүмзүрүп тургулаар.

Бо кежээ, чараш өг-бүлениң кежигүннери-биле часкы-күскү  үелерде бажыңынга таваржып-даа шыдавас сен, аргажок херектиг болзуңза, оларны чүгле хову-шөлден тып ап болур. Чалгаа, ажылдан оспаксыраар кижилер оларның чанынга ала-чайгаар эпчоксунуп, бодунуң чөгенчиинден ыяды бээр. Чамдыктары арга чадаарда «өлүр ажылдаар дээннер бе» деп хыйланыр-даа. Шынап-ла, чамдыывыстың чөгенчиивис кончуг-дур ийин, але. Бажыңнарывыс чаны делгем шөлчүгештерни бок-сиген, чашпан тудуп чий берген чайлаар, а ногаа аймаан аажок улуг өртек-биле садып чип оргулаар аан.

Сергей Допчааевичини уйгу-чыдын чок ажылчыны дээш Кызыл-Даг чону дыка хүндүлээр. Ол дүжүт  ажаап алыр, азы ногаа тарыыр үелерде, эвээш дизе-ле, 20-30 кижилерни төлевирлиг ажыл-биле хандырып турар. Бодунуң олут орбас ажылгырының ачызында чүък машиназы, трактор, машина дээш, техника-биле хандыртынып алган. Суурже кирип орарга-ла, ооң ол-ла бүгү техниказының бедик, ак гаражы ылгалып көстүп кээр.

Сереновна, Допчааевич оларның найыралдыг өг-бүлези кайыын-даа келген, кандыг-даа аалчыны тыва кижиниң хүндүлээчел чаңчылы-биле аяк-шайы, ажы-чеми-биле уткуп хүлээп алыр.

Чечен Сереновна – ыраккы Кара-Хөлден Кызыл-Дагга келин болуп келгеш, 43 чыл иштинде чаңгыс коллективке – «Хүнчүгеш» уруглар садынга эргелекчилеп ажылдап келген эрес-кежээ, алдар-аттыг башкы. Ол – Россия Федерациязынын улус өөредилгезиниң тергиини, кады чурттаан эжиниң идегелдиг дузалакчызы, сүмелекчизи.

Олар кайызы-даа 60 хар ажа дүжүп чорза-даа, билбес кижилер оларны оранчок аныяк деп санаар. Сактырга-ла, көдээ кижиниң хүн бүрү аар ажылы оларны оюп эртип турган ышкаш, арыннары безин долбанныг кызыл, кезээде хүлүмзүрүг ыравас. Бодунуң ажылынга бердингени, чонга өргүп чоруур ачы-дузазы, шимченгири сеткил ханыышкынны бээр болганындан кырывас болганнары ол-дур ийин.

Чечен Сереновна биле Сергей Допчааевич ажыл «аарыы»-биле долгандыр турар кижилерге – ажы-төлүнге, бичии уйнуктарынга ачылыг «халдавырны» чедирип турар дизе, хөөрем чок. Монгуштарның

өг-бүлези ажы-төлүн база төлептиг кижизиткен, оларга чоргаарланып чоруурлар. Улуг кызы Сайхо Сергеевна – Хакасиянын Катанов аттыг университедин дооскан, психолог эртемниг. Снежаназы Иркутскиниң эмчи академиязын дооскаш, Иштики херектер яамызының эмнелгезинде ниити аарыглар эмчизи болуп ажылдап чоруур. Ногаа ажаар өйде чеже-даа ажылы чай чок болза, уруг-дарыы, дөргүл-төрели дыштаныр хүннерде бо буянныг өгге чыглып кээрлер. Ажылдаар черинге аккыр халадын ужулбас Снежана Сергеевна эмчи авазының инектерин эдирип саап турда, амыр-ла. Москвада Федералдыг айыыл чок албан чериниң академиязында уйнуу кырган-ачазының тракторун мунупкаш ажылдап турда, магалыг-ла. Улуг оглу, Омактың кызы Чаяназы – дипломнуг агрономдан дудак чок езулуг ногаажы.

Бо өг-бүлениң ногаа шыгжамырын көргеш, магададым. Аңгы, тускай бажыңчыгаштың адаан шуут-ла 2 каът шыгжамыр кылдыр дерип кылган. Келир чылдың дүжүдүнге чедир дузаан, консервалаан ногаа, чимистерни кончуг таптыг эмге-сескелиг шыгжаан болур. Июнь айда дүүнгү чаа-ла банкалап каан дег кызыл-кат, көк-кат, инек-караа вареньелерин, янзы-бүрү мөөгүлерни, кыйырткайнып турар огурецтерни чип ханмас сен, ол аңмаардан кижи шуут үнүксевейн баар.

Сергей Допчааевичиниң хөй санныг шаңнал-макталдарының аразында эң-не ынак шаңналы – Россия Федерациязының «Күш-ажылчы шылгарал» медалы. Ол дег эрес, чыдын чытпас, ажыл-ишчи эр кижилер хөй болза, Тывавыс та кайы хире тодуг-догаа, бай-шыырак апаар ирги деп бодал башка ала-чайгаар төрүттүнүп келир.

Төп солуннарга шаанда эрес-кежээ кижилерге «Күш-ажылдың Маадыры» деп атты, Алдын Сылдыс орденин тыпсып кадаар турган болгай. Ындыг атка төлептиглерниң бирээзи Монгуштарның өг-бүлезиниң төлептиг баштыңы Сергей Допчааевич ол-дур ийин.

Чер-чуртувустуң мындыг шалыпчыларынга чоргаарланыылыңар. Олар үени мурнап, чогаадыкчы ажыл-ишти чогудуп, амыдыралды каастап чоруурлар. «Чаңгыс суур—чаңгыс бүдүрүлге» деп губернатор төлевилелин олар амыдыралда шагда-ла боттандырып эгелээн болгаш бөгүн-даа уламчылап турар.

Любовь Күжүгет
Бай-Тайга кожуун. Тээли суур.  
Авторнуң тырттырган чуруу.