Аныяктарның ажыл - агый ярмарказы

"Уруум Томск хоорайга юрист дээди эртемин чедип алгаш келген. Тергиин демдектерлиг диплому холунда бар, ынчалза-даа мынчага дээр ажыл тып чадап тур"—деп таныырым угбайның муңгарап чугаалап олурганын дыңнадым.

Амгы үеде доозуп келген аныяктарга немелде ажылчын олуттарны тургузуп, бо талазы-биле күрүне болур-чогуур аргаларны ап чорудуп турза-даа, байдал нарын болуп артпышаан. Август 20-де «Сүбедей» спорт комплекизинге республиканың Чурттакчы чонну ажылга хаара тудар агентилелиниң база ТР-ниң Аныяктар херектериниң болгаш спорт яамызының чылдың-на организастап эрттирип турары ажылчын олуттар ярмарказы болуп эрткен. Маңаа байдалды ылавылап, дээди болгаш ортумак өөредилге черлериниң доозукчулары-биле ужуражып чугаалажыр аргалыг болдум.

«Сүбедейниң» эң улуг залында кижи бажы кизирт. Ынчанмайн канчаар, ярмаркага республиканың кожууннары болгаш Кызыл хоорайның албан организациялары барык шупту киржип турар. Холдарында саазын, демир-үжүк туткан аай-дедир чүгүрүшкен аныяктардан аңгыда, 40-50 хар назынныг хире хамаатылар база бар болду. Оларның ажыл дилеп турары илдең, аныяктар-биле бир деңге айтыртынып, херек чүүлдерни бижип ап чоруп турлар. Чанымдан эртип бар чораан 45 харлыг хире акыйны дыңнаарымга: «Кызылдың кырганнар бажыңынга лифтер кижи хереглеп турар-дыр, ынаар чедер бодай-дыр мен, ооң мурнунда база ажылдап турган мергежилим ол болгай»—деп эжинге чугаалады. Мен иштимде өөрүп, чүге-ле ийик, бо акыйны, чугаажок, хүлээп алыр боор деп идегеп кагдым.

Албан черлериниң төлээлери хереглеттинип турар ажылчын олуттарының даңзызын салып алган, дургаар олургулапкан. Эң бажында Мөңгүн-Тайга кожууннуң төлээзи олур. Чеже-даа ырак чер болза, аныяктар тааржыр мергежилиниң аайы-биле бодунуң дугайында кыска медээлерни күзелдии-биле арттырып турарын эскердим. Мөңгүн-Тайганың Чурттакчы чонну ажылга хаара тудар төвүнүң специализи Майя Донгактың чугаалап турары-биле алырга, кожуунга эмчилер, башкылар дыка херек болуп турар. Аныяктар Тываның эң онзагай кожууннарының бирээзин сонуургап, ажылдаксаар күзелин илередип турарын специалист чугаалады. Дараазында Улуг-Хем, Чөөн-Хемчик, Өвүр, Таңды, Эрзин, Тес-Хем, Чеди-Хөл кожууннарын сонуургап четкеш база-ла школага информатика, англи дыл, биология, география дээш, өске-даа эртемнерниң башкылары болгаш эмчи специалистери хереглеттинип турарын билип алдым. Даңзыда англи дылдан аңгыда, орус, тыва дылдарның башкыларын биживээн. Оозун бодаарга, кожууннарда дыл башкылары четчир болуп турар хире. Культура ажылдакчылары, уран чүүл школаларынга башкылар чугула херек. Тожу кожуундан «Лунсин» бүдүрүлгезинге даг ажыл-агыйының талазы-биле эртемниг аныяктарны хереглеп турар. Ынчалза-даа бо талазы-биле тускай эртемниг доозукчулар эвээш-тир дээрзин Тожунуң төлээзи чугаалады. Тожуга ажылдаар күзелдиг эртем-билиглиг аныяктар база-ла хөй, оларны ажылчын олуттар курлавырынче бижип ап турар. Кызыл хоорайда «Мишка» аттыг бичии уруглар алыр нянькалар агентилели ажыттынган, ынаар ажылдаар күзелдиг кижилерни шилип турар болду.

Кандыг-даа аныяк кижи өөредилге черин доозуп алгаш, эки төлевирлиг, улуг күрүне албан черинге ажылдаксаар болгай. Ярмаркада республиканың яамылары, албан организациялары шупту киржип, аңгы-аңгы ажылчын олуттарны сүмелеп турар.

Залдың ортузунда республиканың Чурттакчы чонну ажылга хаара тудар төвүнүң ногаан самбыразын долдур ажылчын олуттар хереглеттинип турар организацияларның даңзызын бижип каан. Ооң чанынга чеде бээримге, байдал мындыг болду. Самбырада аэропорт организациязынга ажылдаар хамаатылар хереглеттинип турарын бижээн, а херек кырында долгаарга, чаңгыс-даа хостуг ажылчын олут чогун дыңнаткан. Бир уруг: «Ажыл чок болза, чүге чарлап турарыл, бир эвес ажылдакчыны хүлээп алган болза, дыңнадыр ужурлуг. Бодавыже, бо организацияга хостуг ажылчын олуттар турбаан хире» — деп хомудаан сеткилин илеретти. Ооң соонда кыдыынга турган уруглар база чугаалажы берди. Чамдык организацияларже долгаарга, шынап-ла, огулуг харыы бербес, ажылчын олут шуут чок дээрзин дыңнадыр болган. Ындыг болза чүге чарлалче киирип турарыл, кара элдеп!

Дараазында доозукчуларның чугаазын көрээлиңер:

Ай-Суу Ондар, ТКУ-нуң төөгү болгаш эрге-хоойлу факультединиң студентизи:

— Кожууннарда төөгү башкылары чогум хереглеттинип турар боор чүве-дир, ынчалза-даа өскен-төрээн черим Кызыл болганда, маңаа ажылдаксаар мен. Ажыл берикчилериниң негелделерин езугаар чүгле ажылдап каапкан стажтыг улусту хүлээп алыр деп каан, ынчаарга чаа дооскан аныяк кижилерниң ажылче кирери берге-дир.

Орланмай Очур, бухгалтер ортумак эртемниг:

— Мээң эртемим аайы-биле ажылды тып ап болур. Ынчалза-даа дээди эртем чок кижини ажылче хүлээп алыксавас боор-дур. Дээди өөредилге черинче ам дужаап кирер мен. Эр кижиге ажыл черле тыпты бээр боор деп бодап тур мен.

Чеченеш Ховалыг, ТКУ-нуң доозукчузу:

— Кызылдың школаларынга башкылар шоолуг хереглеттинмейн турар, кожууннарда хостуг ажылчын олуттар бар. Бодум география, физика башкызы эртемниг мен. Кызылга ажылдап артар күзелим турза-даа, төрээн кожуунум Барыын-Хемчикче ажылдап чоруур мен.

Ярмаркада юрист ажылын сүмелеп турар чаңгыс-даа организация чок, чүгле курлавырже киирип ап турар. Тываның яамыларының аразында ИХЯ-ның база киришпейн турарын эскердим. Амгы үеде, шынап-ла, юрист эртемниг доозуп кээп турар аныяктар хөй, ынчангаш кадрлар четчир болуп турары билдингир. Мен бодаарымга, юрист эртем каяа-даа ажыглаттына бээр-дир ийин. Аныяк кижи эрге-хоойлу талазын эки билир, тускай эртемниг болза, чүгле күрүнеге эвес, амгы үеде хөгжүп турар хуу фирмаларга-даа ажылдап болгай. ТР-ниң Күш-ажыл болгаш социал хөгжүлде яамызының специалистериниң чугаалап турары-биле алырга, аныяктар доозуп келгеш-ле, Чазак, Дээди Хурал (парламент), Саң-хөө яамызы дээн ышкаш дораан улуг черлерге ажылдаксаар. Аныяк кижи арга-дуржулга кирип алыры-биле өске-даа черлерге дарый ажылдаар болза эки.

Чоруур деп тура, аныяктар херектериниң болгаш спорт сайыдының оралакчызы Ольга Любимова-биле ужураштым. Ооң чугаалап турары-биле алырга, чылдың-на эртип турар бо ярмаркага бүгү ажыл берикчилерин мөөңнээн. Мындыг хемчегниң ачызында чыл санында доозукчуларның хөй кезии ажылды тып ап турары өөрүнчүг. Чүгле бистиң республикада эвес, а Бурятия, Сочи, Алтай, Воронеж, Новгород дээн ышкаш өске-даа регионнарда ажылдарны сүмелеп турар. Бо чылын Тывада 500 ажыг доозукчу бар, а ярмаркада ниитизи-биле 1600 ажылчын олуттарны сүмелээн. Аныяктарга дуза кылдыр бо чылын психологтуң болгаш профессионал угланыышкынның немелде шөлчүгештерин организастаан. Бодунуң дугайында медээни канчаар шын тургузар болза экил, кандыг мергежил аныяк кижиге тааржырыл дээн ышкаш айтырыгларга специалистер сүмени берип турар.

Бижээн чүүлүмнү доозуп тура, күрүнениң талазындан доозукчуларга деткимчени болур-чогууру-биле көргүзүп турар дээрзин демдегледим. Бурунгаар чүткүл, тура-сорук-ла бар болза, аныяк кижи күзээнин чедип алыр-дыр ийин. Ол чүгле кижиниң бодундан хамааржыр.

Алдынай Бады-Хоо.

"Шын" солун