Тываның Баштыңының ажыл-агыйжы бир хүнү

04.12.2021 Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг агый-агыйжы сургакчылаашкын үезинде берген даалгаларының күүселдезин хынап, Улуг-Хем, Чаа-Хөл база Сүт-Хөл кожууннарга барып четкен.

Ийи-Тал суурда чаа уруглар садының ажыдыышкыны

 “Демография” национал төлевилел күүселдези-биле республика девискээринде боттанып турар хемчеглер хөй. Үениң негелдезинге дүүштүр дериттинген амгы үениң өөредилге албан черлерин тудары – мурнады шиитпирлээр хемчеглерге санадыр. Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң, чаңгыс чер-чурттугларывыстың чуртталга байдалының шынарын экижиткениниң бир көргүзүү - назы четпээн уруглар албан черлерин тудуп, эде чаартып база септеп-селиир ажылдарны Тываның Баштыңы бодунуң хыналдазында алган болгаш, бо удаада төлевилел хемчеглериниң пунктулары кайы хире күүсеттингенин хынаан.
Тыва Республиканың Өөредилге болгаш эртем яамызы “Демография” национал төлевилели-биле Ийи-Тал суурда 30 олуттуг чаа уруглар садын ажыглалче киирген. 2020 чылда эгелээн тудуг шалыпкын туттунуп, 500 кижи чурттакчылыг көдээ суурга езулуг дыка улуг белек болган. Назы четпээн уруглар албан черин Аграрлыг школа интернаттың кезээ кылдыр тутканы таарымчалыг. Чаа садикти ажыглалче дүрген киирер дээш, ада-иелер улуг дузазын кадып, үлүг-хуузун киириштирген. Ынчалдыр демнежип тургаш, чырык, чараш чаа садикти чаа чыл четпээнде ажыдып алганнар.
Уруглар садының ажыдыышкынынга республика бшатыңы Владислав Ховалыг база Күрүне Думазының депутады Айдың Сарыглар киржип, суурнуң чурттакчыларынга чаа садиктиг болганы-биле байырны чедирип, эң-не херектиг эттер – хеп чуур машина биле телевизорну белекке сөңнээннер.
Ийи-Тал суурда «Хамнаарак» уруглар сады неделя эгезинден чаштарны хүлээп, ажылын эгелээрин башкылар өөрүшкү-биле дыңнаткан.
 Чоокта чаа Бай-Тайга кожууннуң Тээли суурда шак-ла уруглар сады ажыттынган, ам удавас Туран хоорайга “Камелька” хуу уруглар сады бодунуң ажылын эгелээрин республиканың өөредилге сайыды Алексей Храмцов чугаалааш, чаштарывыстың келир үези дээш бо бүгүнү кылып турарын демдеглээн.

 Алдан-Маадыр сумуда ийи дакпыр байырлал

 Декабарьның бирги хүнү – сүт-хөлчүлерге байырымныг хүннерниң бирээзи болганы чугаажок. Кожууннуң Алдан-Маадыр суурда Социалистиг күш-ажылдың маадыры Ооржак Дажы-Намчалдың адын эдилээн төп кудумчуда чаа чаткан чазаглыг орукту болгаш 60-маадырлар тура халыышкынының баштыңы Самбажыкка тураскаалды ол хүн ажыткан. “Айыыл чок болгаш шынарлыг оруктар” национал төлевилел-биле хоорай, суурларда оруктарны чаагайжыдар хемчег бистиң республикада чедиишкинниг боттанып турарының база бир бадыткалы – Сүт-Хөл кожууннуң Алдан-Маадыр суурунда төп кудумчуну асфальтылаанын айтып болур. Орук экиде аай-дедир чорук чорууру хала чок, харын-даа күзенчиг апаар чүве деп, чурттакчыларның демдеглээни-даа чөп.
Ол-ла хүн Алдан-Маадыр сумузунуң чону амыдырал-чуртталгага тура-сорукту, күчү-күштү айтып, демниг болурунче кыйгырыгны берген өгбези, алдан-маадыр тулчуушкунунуң баштыңчызы Самбажыкка тураскаалды ажыдып, аңаа мөгейигни кылган. Чүгүрүктүң кырында саадапкан түрлүг маадырының тураскаалы – эрге-шөлээлиг келир үеге бүзүрелди илереткениниң демдээ. Тураскаал ажыдыышкынынга чыылганнар ады-сураа алгаан ада-өгбелериниң чер-чуртун ээлеп, оларның күзелдерин боттандырып, өндүр чырык амыдыралды тургусчур дээш эвилелдежип, демниг ажылдап-чурттаарын даңгыраглаан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Тыва Арат Республиканың үндезилеттингенинден бээр 100 чыл база Сүт-Хөл кожууннуң 80 чылдаан юбилейлиг бо чылында онзагай болуушкуннарның болганы ханы уткалыг деп демдеглээн. Тыва чоннуң эрге-шөлээ дээш аңгы демиселиниң бирги чалгыы оон эгелээн. Үш дакпыр дарлалга удур тура халыышкынны эгелээн маадырларны чок кылза-даа, чоннуң иштики сеткил-хөөнүн базып шыдаваанын ол айыткаш, өгбелерниң маадырлыг чоруу, овур-хевири кажан-даа уттундурбас, салгалдарга мөңге артар деп демдеглээн.
Чазак даргазы алдан-маадырларның тура халыышкынының 140 чыл болур чылын канчаар демдеглеп эрттирериниң дугайында суму чонунуң, салгалдарының санал-оналдарын, бодалдарын дыңнаан.

 Ак-Туруг – чаартылгаларның чалгыында

 1938 чылда тыва араттарның таваан салган Ак-Туруг школазы Тываның чаартылгалыг хөгжүлдезинге улуг үлүүн киирип, республиканың социал-экономиктиг, культурлуг болгаш спортчу амыдыралынга балалбас исти арттырган доозукчуларынга чоргаарланып чоруур. Оларның аразында билдингир эртемденнер, күрүне ажылдакчылары, эмчилер, башкылар, артистер кайы хөй. Чаартынып септеттинген бо школа уругларның сеткилинге киргени чугаажок.
 Тываның Баштыңы класстарны эргий кезээш, “Өөредилге” национал төлевилели-биле, көдээ суурларда бичежек школаларны үениң нгегелдезинге дүүштүр чаартып кылыр сорулгалыг хемчеглер программазын боттандырып, республиканың Өөредилге болгаш эртем яамызы улуг ажылды кылганы каракка көскү-дүр дээрзин демдеглээн.
 Тываның Баштыңы В. Ховалыгның суурга чаа спорт залды тудар дээн саналын ак-туругжулар деткип, дөрт ай-даа чедирбейн, боттарының деми, күжү-биле ону тудуп үндүрүпкен.
Кыштың башкы айында ооң байырлыг ажыдыышкынга республика баштыңы чедип, спортту болгаш күш-культураны сайзырадып, кадык амыдыралче чонну хаара тудар дээн чүткүлү дээш суурнуң чонунга четтиргенин илереткен. Бо бичии суурдан үнген алдар-аттыг спортчулар хөй, олар аныяк-өскенге чараш үлегер-чижекти көргүзүп чоруур.
 Чаа спорт залдың ажыттынганы аныяк-өскенни хаара тудуп, спортка хандыкшылын улам оттуруп, бедик чедиишкиннерни эккээр болзун, Чаа-Хөл кожуундан Тывавысты, Россияны алдаржыдар спортчулар бо өргээден оон-даа хөй үнер боор деп, Тываның Баштыңы йөрээлин салган.
“Культура” национал төлевилел күүселдези база Тываның Чазааның деткимчези-биле, ол-ла хүнде, Ак-Туруг суурда чаагайжыттынып эде туттунган көдээ культура бажыңының байырлыг ажыдыышкыны база болган. Улуг чырык өргээге, суурунуң хүн бүрүдеге амыдыралынга идепкейлиг киржип, ажыл-ижинге көскү чедиишкиннерни чедип алган күш-ажылдың хоочуннарын демдеглеп, шаңнап мактаан. Чаа-Хөлге төрүттүнгеш, республикада ады-сураа алгый берген, профессионал болгаш бот-тывынгыр уран чүүлдүң мастери Оюн Кара-кыс аттыг культура бажыңынга байырлалдың концертин бараалгатканы чоннуң хей-адын көдүрген.
Тываның Баштыңы ажыл-агыйжы сургакчылаашкынының дугайында социал четкилерде арында мынчаар бижээн: “Улуг-Хем, Чаа-Хөл база Сүт-Хөлге ажыл-албанымга таарзындым. Чон бистиң ажылывыстың түңнелдерин көрүп, деткип турарын эскердим. Республиканың суурларында чаа объектилер немешкен: Ийи-Талда ясли корпузу, Ак-Туругда спорт зал, чаартынып септеттинген клуб, Алдан-Маадырда асфалтылаан орук...Чонувустуң өөрүшкүлүг арыннарын көргеш, шын угланыышкын-биле чоруп олурар-дыр бис деп билдим.  Алдан-Маадыр суурга бир дугаар четкенимниң чылдагааны - алдан-маадырлар тура халыышкынының баштыңнарының бирээзи Самбажыкка тураскаалды ажыдары болган чүве. Тыва чоннуң хосталгазы дээш сыныш чок, маадырлыг чоруун көргүскен өгбелеривисти утпас ужурлуг бис. Ам ийи чыл болгаш, араттарның хосталгалыг шимчээшкининиң 140 чылын республика демдеглээр. Ынчангаш сумунуң чурттакчылары-биле оргкомитеттиң чаа составын бадылап алдывыс, а чазак кежигүннери белеткел ажылынче кирген. Чугаа культурлуг хемчеглер дугайында эвес, а суурнуң оруун чаагайжыдып, культура бажыңын, уругларның хөгжүм школазын септеп-селиир ажылдар дугайында болган. Чүгле кызымак күш-ажыл үре-түңнелдерни бээр болганда, билектерни сывырныпкаш ажылдаар-ла”.