Владислав Ховалыг: «Дорт чугаа» хевир эрге-чагырганың ажылынга доктаамал ажыглаар уг-шиг апаар

18.08.2021 Август 15-те «Россия-24» база ОТР телеканалдарга Тываның Баштыңының албан-хүлээлгезин күүседип турар Владислав Ховалыг-биле «Дорт чугаа» дамчыдылгазы болуп эрткен. Регионнуң удуртукчузу республиканың кожууннарында чурттап чоруур чаңгыс чер-чурттугларының айтырыгларынга харыылаан.
Аңгы-аңгы каналдар: социал четкилер, «изиг» телефон шугуму, тускай сайт таварыштыр чоннуң салган айтырыгларын август 5-тен хүлээп эгелээнин сагындыраал. Ол үе дургузунда шупту 1208 айтырыг келген. Дамчыдылганың үези кызыгаарлыг болганындан, баштыңның албан-хүлээлге күүседикчизи шупту айтырыгларга харыыны берип шыдаваза-даа, дыңнадыг киирикчилериниң шуптузунга харыыны бээр деп даалганы берген. Ынчап кээрге, чаңгыс-даа айтырыг харыы чок артпас. Владислав Ховалыгның чугаазы-биле алырга, эрге-чагырга биле чоннуң аразында ажыглаан “удур-дедир харылзаа”-ның бо хевирин доктаамал чорудуп, муниципалдыг деңнелде база ажыглаары чугула деп айыткан.
Дамчыдылганы Республика хүнү биле Тыва Арат Республиканың 100 чылдаанын байырлаан хүнде эрттирген. Ынчангаш Владислав Ховалыг дамчыдылга эгезинде республиканың чурттакчыларга байырлал хүнү-биле байырны чедирген. Улаштыр студияда экран таварыштыр чоннуң айтырыгларынга бир шак иштинде харыыларны берген. Кожууннар, суурлардан, Тываның найысылалындан чурттакчы чон оларның амыдыралынга багай салдарлыг чидиг айтырыгларны болгаш хомудалдарны киирген.
Айтырыгларның чамдыызы шуут-ла “кыраан” деп болур. Чижээ, Мөңгүн-Тайганың төп кожуун эмнелгезиниң рентген-лаборантызы Шолбан Доржу диагностика кылыр эмчи дериг-херексели шуут эргижирээн, рентген аппарат чок деп хомудалды киирген. Владислав Ховалыг ол айтырыгны элээн чылдар бурунгаар тус черниң телевидениезинден дыңнаанын, ам бо албан-дужаалда ажылдай бергеш, аппарат амдыгаа дээр солуттунмаанын кайгап чугаалаан. Мөңгүн-Тайганың төп кожуун эмнелгезинге чаа эмчи дериг-херекселдери садар ажыл эгелээн деп харыыны берген. Мөңгүн-Тайга кожууннуң чедери берге ыраккы суурларын хандырары-биле көжүп чоруур рентген-аппаратты 6 млн рубльга база хөрек тырттырар рентген-аппаратты 7,5 млн ажыг рубль акшага садар. Оон аңгыда эндоскопия дериг-херекселин база эмнелге алырын дыңнаткан.
Мөңгүн-тайгажылар эмнелгениң чепсеглээшкининден аңгыда, кожуун төвүнче кирер орук айтырыын сонуургаан. Чазаглыг орукту грейдер-биле тырттырар болза эки, а орукчулар техника үрелик дээн чылдак-биле ажылды кылбайн турар. Өвүрде, Мөнгүн-Тайгаже кээр орукта байдал шак-ла ындыг. Ол оруктарның айтырыгларын шиитпирлээри-биле грейдерни, а Тээли арттында орукту кыжын арыглап аштап, транспорт аргыжылгазын хандырарынга дөгүм кылдыр күштүг техниканы садып бээрин В. Ховалыг дыңнаткан. А Таңды кожуунда оруктарны септевес болза, шынап-ла сан чок байдалда келген. Кызыл биле Бай-Хаак аразында кол оруктуң тудуун орукчулар үезинде дооспайн барбас ирги бе деп, таңдыжыларның дүвүреп турары-даа чөп. Орук-транспорт комплекизиниң яамызынга база орукчуларга ажылды дүргедедир даалганы бээрин Ховалыг чугаалаан.
Кожууннарда көвүрүг кежиглерниң хөй нуруузу эргижирээн. Тываның Баштыңы албан-хүлээлгениң күүседикчизи муниципалитеттерже үнүүшкүннер үезинде ону боду көрген. Бир үнүүшкүн үезинде, Бажын-Алаак (Искра) суурже орукта көвүрүгнү септээринге 8 млн рубльди тускайлаар деп шиитпирни үндүрген. Республика девискээринде көвүрүг кежиглерни план езугаар, чоорту септээр. Дөзевилел-смета документациязын ажылдап кылырынга 35 млн рубльди үндүрген, а келир чылын федералдыг эрге-чагыргага ону камгалап, көвүрүглер септелгезинче акша-хөреңгини хаара тударын чугаалаан.
Тываның чурттакчы бүрүзүн хөлзеткен “кыраан” айтырыгларның бирээзи – хөмүр-даш өртээниң аары. Владислав Ховалыг апрель 7-де президент Владимир Путин-биле бир дугаар ужуражылгазында-ла ол айтырыгны көдүрген, ооң шиитпирин чедип алыр дээш ам-даа ажылдап турар. Бөгүнде Тарифтер талазы-биле албан даг-тывыш компаниязының экономиктиг көргүзүглерин, өртек тургузар адырда хоойлужудулганы өөренип көрген, Монополияга удур федералдыг албандан консультацияны алган. Амгы үеде Тываның даг-руда компаниязы-биле хөмүр өртээн бадырар дугайында чугаалажылга чоруп турар.
Чер айтырыы – Тываның дыка хөй чурттакчыларынга, ылаңгыя найысылал девискээринге чер участогу садып алыр дээн кижилерге эң нарын айтырыг. Кызыл хоорай чоогунуң база дачалар ниитилежилгелериниң чурттакчылары участоктарын кылдырып шыдавайн, чыл-чылы-биле чырык чок чурттап турарлар. Вавилин ээтпээниң чурттакчылары ол талазы-биле дузалажыр дилегни киирген. Владислав Ховалыг ол айтырыг талазы-биле мындыг тайылбырны берген: бөгүнде Кызылдың мэриязы солагай база оң талакы эриктерде болгаш Вавилин ээтпээнде 14 ниитилелдиң 8-зиниң кызыгаарларын бадылаан. Оон чер участоктарын кадастр учедунга тургускан соонда, ТР-ниң Чер болгаш өнчү хамаарылгаларының яамызы оларны садчылар ниитилежилгелеринче дамчыдар. Садчылар ниитилежилгелеринде чурттап турар хамаатылар чериниң участоктарын өнчүзүнче кылдырып ап болур. Кызылдың мэриязы «Тываэнерго» АН-биле Вавилин ээтпээн электрофикастаарынга 9,5 млн ажыг рубльге керээни чарган, ол езугаар трансформатор подстанциязын салып, 10 кВ күчүлүг чырык дамчыдар 4 км шугумну шөйер. А дачалар ниитилелиниң иштинге чырык шугумун шөйеринге ниитилежилгелер база чурттакчылар боттары киржир апаар. Ынчангаш чарыгдалдарның чамдыызын хоорай чагыргазы, а артканын – дачалар эштежилгелери боттарынга алыр.
Социал төлевирлер, бокту чыыры база узуткаары, башкарыкчы компанияларның хөй квартираларлыг бажыңнарны багай ажаап-хандырып турары, өскүс уруглар бажың-балгадын база коммерциялыг чуртталга бажыңнарын тудары дээн ышкаш темаларга дыңнадыглар дамчыдылга үезинде келген. Владислав Ховалыг тодаргай тайылбырлап, оларны шиитпирлээриниң аргаларын чугаалаан.
Айтырыгларның хөй кезии тус чер чергелиг болгаш, оларны суму чагыргалары, кожуун төптери шиитпирлээр ужурлуг деп, Тываның Баштыңы албан-хүлээлгениң күүседикчизи тайылбырлаан. Ындыг болзажок, чурттакчыларның ол хомудалдарын тус чер чагыргалары дыңнаар хөйнү чок болганындан, ону мында үндүрүп эккелген бооп турар. Кандыг-даа эрге-чагырганың ажыл-чорудулгазы чоннуң сонуургалдарынга даяныр болганда, ындыг болбас ужурлуг. Ынчангаш тус чер чагыргалары чон-биле чугааны чорудары албан.
Регионнуң удуртукчузу оон аңгыда, хоорайда уруглар садтарынче оочур дыка оожум чылар дугайында Кызылдың чурттакчызы Надежда Доржунуң хомудалын бодунуң контролюнда алган. Ол оглу школаже баар мурнунда, оода бир чыл садикке турупкан болза деп дилегни врио-же киирген.
Владислав Ховалыг кирген дыңнадыгларны шуптузун ажылдап, өөренип көөрүн дыңнаткан. А дамчыдылга үезинде алган информациялар республика чазааның шупту кежигүннеринге улаштыр ажылдаар угланыышкын апаарын чугаалаан.
«Дорт чугааже» дээш август 5-тен 15-ке чедир шупту 1208 дыңнадыг кирген. Эң кол 10 темаже - тудуг болгаш чурттаар оран-сава, социал камгалал, ЧКА база энергетика, өөредилге, чер болгаш өнчү хамаарылгалары, оруктар болгаш көвүрүглер, чаагайжыдылга, өртектер болгаш тарифтер, хоойлу болгаш корум-чурум, хөй-ниити транспорт айтырыглары кирген. Эң хөй айтырыглар Кызылдың чурттакчыларындан (753), Кызыл кожуундан (97) база Улуг-Хем кожуундан (66) келген.
«Дорт чугаа» дамчыдылганың бижидилгезин Тываның Чазааның https://rtyva.ru/ сайтызындан көрүп болур.