Тывага республиканың муниципалдыг тургузуглар чөвүлелиниң хуралы болуп эрткен

17.08.2021 Август 16-да, Тыва Республиканың Чазааның бажыңынга, Тываның Баштыңы албан-хүлээлгени түр када күүседип турар Владислав Ховалыгның даргалаашкыны-биле, 2020 чылда Тываның муниципалитеттериниң ажыл-чорудулгазын түңнээн “Тыва Республиканың муниципалдыг тургузулар чөвүлели” ассоциацияның хуралы болуп эрткен.
Хуралда ийи айтырыгны сайгарган – мал чеминиң белеткел кампаниязы база 2020 чылда республиканың хоорай округтары биле муниципалиттериниң социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң кол көргүзүглеринге мониторинг түңнели.
Тываның көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем сайыдының оралакчызы Владимир Алдачы, Тывада 296 муң баш малдың келир кыштаглаашкынын хүр-менди эрттиреринге, эрткен чылга деңнээрге 20 хуу хөй, азы 254 505 тонна сиген-ширбиилди белеткээрин дыңнаткан. Ооң иштинде, «Кыштаг» губернатор төлевилелиниң киржикчилери - 7155 тонна база «Чаа сорук» - 1553 тонна сигенни белеткээр. Сүт-бараан фермалары 2551 тонна сенажты салыры планнаттынган.
2021 чылда механизастаттынган арга-биле 548 тонна мал чемин белеткээринге, республикага кывар-чаар материал садып алырынга 28,5 млн рубль акша херек, эрткен чылын бир литр КЧМ 50 рубль турганындан ам 52 рубль апарган болгаш, республиканың көдээ ишчилеринге бергедээшкиннерни тургускан.
Бөгүнде республиканың 17 кожууну шупту сиген кезилдезинче кирген, 49643 гектар черниң сигенин кескен. 66689 тоннаны азы планның 26,6% белеткээн. Мал чеминиң белеткелинде Таңды - 73%, Чаа-Хөл - 49% база Тере-Хөл - 41,8% мурнап турар. Эң кудуку деңнелде Тес-Хем – 11%, Бай-Тайга – 9,6% база Сут-Хөл – 7% демдеглеттинген. Республикада белеткээн мал чеминиң хөй кезии чурттакчы чоннуң дузалал ажыл-агыйларынга онаажыр – 72%. Бо чылын муниципалитеттер 1396 тонна сигенни белеткээр, бөгүнде 305 тонназы белен. Сиген белеткелинде 477 трактор, 558 кожар техника, 95 сиген тырыыр техника база 4,5 муң кижи хаара туттунган.
Тываның Баштыңы албан-хүлээлгениң күүседикчизи Владислав Ховалыг хожудаңгай муниципалиттерге мал чемин белеткээр кампанияны шапкынчыдарын, кышты эки эрттирер дизе, кижилерни хаара тударын дагзып, республиканың эвээш хандырылгалыг, боттары малдыг өг-бүлеринге кывар-чаар чүүл садып алырынга дузаны көргүзерин тус чер чагыргаларынга онааган.
Тыва Республиканың Чазак даргазының оралакчызы – экономика сайыдының хүлээлгезин күүседип турар Айдыс Сат 2020 чылда республиканың хоорай округтарының база муниципалдыг тургузугларының социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң түңнелдерин илеткээн.
Сан-чурагайлардан алгаш көөрге, 2020 чылда коронавирус-биле байдал база аңаа удур кызыгаарлаттынган хемчеглер уржуундан, биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорук адырында ажылдап турар кижилерниң саны 14 440 кижи чедир кызырылган.
Республиканың кожууннары 2020 чылда кожууннуң экономиказынче хуу акша-хөреңгини хаара тудар планын 95 хуу, азы 2019 чылга деңнээрге 14 хуу эвээшке күүсеткен. Тожу кожуун, Кызыл хоорай база Каа-Хем кожуун бюджеттен дашкаар инвестицияларны хөйнү хаара туткан. Республиканың кожууннары үндүрүг болгаш үндүрүгге хамаарышпас орулгаларны 100 хуу чыгган.
2020 чылда республика чурттаар оран-сава киирер планны 8,8% ажыр күүседип, 111 муң дөрбелчин метрни ажыглалче киирген. Чурттаар оран-саваны ажыглалче киирер талазы-биле Кызыл, Тере-Хөл база Таңды кожууннар тергиидээн.
Көдээ ажыл-агыйында чылдан чылче өзүлде 2-6 хуу чедип, доктаамал эки көргүзүглер демдеглеттинген. Улуг мыйыстыг бода малдың баш саны 90 хуу чедип, а шээр бода малдың баш саны планнаан сорулгада дүгжүп турар.
Социал адырда, 2020 чылда чаа ажылчын олуттарны тургузар, чоннуң ажылда тургустунганын ажык болдурар база хамаатыларны ажылга хаара тудар план 100 хуу күүсеттинген.
2020 чылда шупту муниципалиттерде шалың төлевириниң деңнели 11,3% өскен.
0-тен 6 харга чедир уругларның назы четпээн өөредилге албан черлеринче оочурунуң талазы-биле, эң эвээш оочур Өвүрде – 1,9%, Сүт-Хөлде – 2,4% база Эрзинде – 4,2% демдеглеттинген.
Республикада кем-херек үүлгедиишкини 1% кызырылган. Кызыл хоорайда, Кызыл, Өвүр, Бии-Хем, Сүт-Хөл, Таңды, Тере-Хөл база Чеди-Хөл кожууннарда ол угланыышкында экижиишкиннер бар.
Республиканың экономика сайыдының чугаазы-биле алырга, 2020 чылда Тывада көргүзүглер күүседириниң талазы-биле хожудаңгай база мурнакчы кожууннар база бар. Мурнакчыларга Бии-Хем, Чөөн-Хемчик база Тожу кожууннар хамааржыр.
Тываның Баштыңы албан-хүлээлгени күүседип турар Владислав Ховалыг хуралдың төнчүзүнде, 2020 чылда социал-экономиктиг хөгжүлде көргүзүглеринде шылгараан кожууннарга шаңналдарны тывыскан. Бии-Хем кожуун чагыргазы беш млн рубльдиң, Чөөн-Хемчик кожуун чагыргазы үш млн рубльдиң, Тожу кожуун чагыргазы ийи млн рубльдиң грант акшаларын алган.
Эң эки үре-түңнелдерлиг муниципалдыг тургузуглар:
1. Муниципалдыг тургузуглар аразынга бирги черни Бии-Хем кожуун ээлээн (2019 чылда – 5-ки, 2018 чылда – 11-ги чер). Кожуун отчеттуг үеде, өске кожууннарга деңнээрге, социал-экономиктиг хөгжүлдениң шупту угланыышкыннарында чыл планын шалыпкын темп-биле күүсеткен. 18 көргүзүгнүң 16-зында чыл планын 100% чедирген.
2. Социал-экономиктиг хөгжүлде талазы-биле 2020 чылдың түңнелдеринде ийиги черни Чөөн-Хемчик ээлээн (2019 чылда – 14, 2018 чылда – 7-ги чер). Отчеттуг үениң иштинде кол көргүзүглер талазы-биле чыл планында 18 көргүзүгнүң 15-и чедип алдынган.
3. 2020 чылда Тожу кожуун социал-экономиктиг хөгжүлде рейтингизинде үшкү черни ээлээн (2019 чылда – 11 чер, 2018 чылда – 14 чер). 18 көргүзүгнүң 13-үн отчеттуг үеде 100 хуу күүсеткен.
Эң багай көргүзүглерлиг муниципалдыг тургузуглар:
1. Эрзин кожуун 2020 чылдың түңнелдери-биле 19-ку эң сөөлгү черде (2019 чылда – 13, 2018 чылда – 2 дугаар черлерге турган). Кожуун дараазында көргүзүглерде чыл планындан чыдып каан: инвестициялар хемчээлиниң эвээжи, чуртталга тудуун киирер планны күүсетпээни, чурттакчы чоннуң өлүп-хораарының база кем-херек үүлгедиишкиннериниң саны көвүдээн.
2. Улуг-Хем кожуун 18-ки черни ээлээн (2019 чылда – 10, 2018 чылда – 10 дугаар черлерге турган). Дараазында көргүзүглерде чыл планын кожуун хожудаткан: чурттакчы чоннуң чоруп турары, чоннуң ядыы-түреңгизи база өлүп-хораары, кем-херек үүлгедиишкиннери көвүдээн.
3. Кызыл хоорай 2020 чылдың түңнелдери-биле 17-ги черде (2019 чылда – 18-ки, 2018 чылда – 16-гы черлер). Хоорай дараазында көргүзүглерде чыл планындан озалдаан: чоруп турар чоннуң саны көвүдээн, чоннуң ядыы-түреңги кезээ база өлүп-хораары немешкен. Биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорук адырында ажылдап турар кижилер саны, үндүрүг болгаш үндүрүгге хамаарышпас орулгалар, бажың-балгат тудуун киирери дээш, өске-даа көргүзүглер чедип алдынмаан.