Өскүс уругларга чурттаар оран-сава тудуу чүгле 51 хуу күүсеттинген

Бо неделяның аппарат хуралының темазы – эрге-чагырганың регион болгаш тус черде органнарының хүн бүрүде таваржып турары өскүс болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уругларга чурттаар оран-сава тудуунуң айтырыы болган. Тудуг сайыдының албан-хүлээлгезин күүседип турар Аяс Хунай-оол, күш-ажыл болгаш социал политика сайыдының албан-хүлээлгезин күүседип турар Эдуард Сандан бо талазы-биле боттарының илеткелдерин кылганнар.

Тудуг сайыдының албан-хүлээлгезин күүседип турар Аяс Хунай-оол “2021-2023 чылдарда Тыва Республикага хамаатыларның социал деткимчези” республиканың күрүне программазының ”2021-2023 чылдарда өг-бүлелерниң болгаш уругларның социал деткимчези” иштики программазының негелделери-биле Тывада өскүс болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уругларга чурттаар оран-сава тудуу чорудуп турарын дыңнаткан.

Программа боттанылгазы-биле 2208 оран-саваны тудары (садып алыры) планнаттынган. Ук сорулгаларга 3117879,1 муң рубльди, ооң иштинде: федералдыг бюджеттен – 2332512,3 муң, республика бюджединден – 785366,8 муң рубль көрдүнген.

Бо хүннерде 1 677 чуртталга оран-савазы бо хүнде херек кырында туттунган, азы планның 76 хуузу, ооң иштинде:

- республиканың эт-хөреңгизинче 1419 оран-саваны дамчыткан (азы 84,6 хуу),

- 156 оран-савага хамаарыштыр документилер долдурар ажыл чоруп турар.

Бо үе-чадада беш муниципалитетте 2015-2018 чылдарның программаларының талазы-биле  чедир туттунмаан 16 объектиде 179 оран-сава  бар.

“Күртудугчагыг” күрүнениң казна албан чери чедир туттунмаан бүгү-ле объектилерге хамаарыштыр шынчы эвес сес тудуг организациязы-биле суд негелделиг ажылдарны чорудуп турар. Оларның аттарын тудуг организацияларның “кара” даңзызынче киирген. Өрелерни олардан тырттырар дээш суд приставтар албаны күүселде бүдүрүлгезин оттурган.

2021 чылда республика бюджединде 71 чуртталга оран-савазын тударынга болгаш ажыглалга кииреринге 98,2 млн рубль хемчээлдиг акша-төгерикти тыпкан, ооң иштинде Кызыл кожуунга – 9, Бии-Хемге - 4, Улуг-Хемге – 6, Таңдыга – 4, Кызыл хоорайда Иркутская кудумчузунда №2 тудугда 48 оран-савага хамаарыштыр. Оларга хамаарыштыр аукционну эрттирген, аңаа «Прогресс» КХН тудуг организациязы ойнап алган, амгы үеде ук оран-саваны доозарының талазы-биле күрүне керээзин чарары адакталып турар. Ам садыглаашкынче салыр Кызыл, Бии-Хем, Улуг-Хем болгаш Таңды кожууннарга 23 бажың-балгатты тударының чурум планынче өскерилгелерни киирген.

Күш-ажыл болгаш социал политика сайыдының хүлээлгезин күүседип турар Эдуард Сандан 2013 чылдан 2021 чылга дээр, 1399 кижиге тускайжыттынган чурттаар оран-саваны хөлезилээр керээ-биле чуртталга шөлүн алыр ужурлуг деп демдеглээн. Ооң иштинде, 1284 өскүс уруг ээлчег езугаар бажыңнарын алган болза, суд шиитпири-биле – 115 кижи. Күүселдеде 3503 суд шиитпири бар.

Тудуг яамызы эрткен чылдан дамчып  661 чурттаар оран-саваны 2021 чылда садып алырын планнаан, ооң 500-зү – 2020 чылдың программазы-биле болза, 161-и – 2021 чылдың прогрмамазы.

2021 чылда өскүс уругларны бажың-биле хандырарынга көрдүнген бюджет акшаландырыышкынының ниити хемчээли 553714,3 муң рубль, ооң иштинде: федералдыг бюджеттен – 548 77,2 муң рубль, регионуундан – 5537,1 муң рубль.

2021 чылдың август 1-ниң байдалы-биле алырга, шупту 339 бажың-балгат туттунган, азы планның 51 хуузу. Оларның 186-зын күрүне эт-хөреңгизи кылдыр долдурган: Бай-Тайга кожуунда — 28, Чөөн-Хемчикте – 21, Кызыл кожуунда – 36, Каа-Хемде – 8, Мөңгүн-Тайгада – 5, Өвүрде – 4, Сүт-Хөлде –14, Тес-Хемде –16, Тере-Хөлде – 3, Тожуда – 2, Улуг-Хемде – 9, Чеди-Хөлде – 4, Чаа- Хөлде – 4, Эрзинде—13, Бии-Хемде – 18 болгаш Ак-Довурак хоорайда —1.

Тудуг организациялары 102 оран-саваның документилерин чыып турар болза, 51 объектини күрүне өнчүзүнче дамчыдарынга белен.

Бо үеде 287 оран-саваны тудуп эгелээн болза, Өвүр, Бай-Тайга, Кызыл, Улуг-Хем болгаш Чөөн-Хемчик кожууннарда 15 бажыңның таваа ам-даа салдынмаан.

20 оран-савага хамаарыштыр садыглажылганы ам кылыр, август 10-га чедир күрүне керээлерин Кызыл, Тере-Хөл база Улуг-Хем кожууннар чарар ужурлуг.

15 объектиниң тудуг-эптелге ажылдары саадап турар. Ооң чылдагааны тудуг организацияларының шынчы эвес чоруунда деп, республиканың Тудуг яамызы тайылбырлаан.

Чамдык таварылгаларда объектилер тудуунче бодунуң шыдал-быразын санап албаан тудуг организациялары кирип турар, ындыг чүүл алызында барып керээ негелделерин хажыдарынга, харын-даа ону шуут күүсетпейн баарынга чедирер. Муниципалитеттер база катап садыглаашкынны эрттирерде, үе-шак чидирип, чардынган керээлерни үзе чарар чаргы-чаалылыг ажылдарны чорудар ужурга таваржып турар.

Акша-төгериктиң чедишпези - база бир чугула чидиг чылдагааннарның бирээзи. Федералдыг деңнелдиң саң-хөө санаашкыннары республикада херек кырында тургустунган байдалды долузу-биле көргүспейн турар.

 Тудуг организацияларының боттарының акша-хөреңгизи-биле чаа аргаларны ажыглап туткан оран-саваларны 2020 чылдың төнчүзүнде садып ап эгелээни, шынчы эвес тудуг оргазацияларындан ойлаар арганы берген.

Кожавыста регионнар өскүс уругларга чурттаар оран-саваны ийиги рыноктан садып ап турар, ынчалза-даа бистиинде ындыг дуржулга Кызылдың ийиги рыногунда бажың-балгат өртээниң улуг болганы-биле, ажыглаттынмас. Мында бир дөрбелчин метр дээш өртек 90 муңдан 100 муң рубль, а ооң-биле чергелештир бир дөрбелчин метр дээш субсидияның хемчээли 51 922 рубльга дең. А республиканың кожууннарында ийиги рынокта бажың-балгат, өскүс уругларга көрдүнген оран-саваның негелдезинге дүүшпес. Бо хүнде бир дөрбелчин метрде тудугнуң өртээ 65,0 муң рубль,а чогуур четкилерни кииргени-биле санаарга 72,0 муң рубль кылдыр санаан бооп турар.

Аңаа көскү чижек: бир дөрбелчин метр чуртталга шөлүнүң өртээ чиик болганындан база  хөй квартиралыг бир бажыңда бээр квартиралар саны-биле федералдыг хоойлужудулганың тургусканы ниити квартирларның 25 хуузу дээн кызыгаарлашкыннардан, садыглажылгаларда киржикчилер чогундан,  Кызыл хоорайга ол каш катап эртпээн. Ооң түңнелинде, өскүстерге 35 квартираны садып алырын планнаан Лопсанчапа кудумчузунда , 37/13 база 37/14 бажыңнарның тудуу доозулбайн турупкан.

Хүлээлгелерниң күүсеттинмейн турарының кол чылдагааннары:

-       Республика бюджединге немелде бюджет акшаландырыышкыннарын 2020 чылдың октябрьда алганы;

- федералдыг бюджеттен тускайлаан субсидияда 1 дөрбелчин метр шөлдүң өртээниң кудузу;

- тудуг сезонунуң кысказы;

- тудуг организацияларының ажылын үе-шаанда доозарынга белен инженер инфраструктуралыг чер участоктарының чогу;

- муниципалдыг бюджетте техниктиг кожулдалар база чырык четкизинге коштунар акша-хөреңгиниң чогу.

Сайыттарның дыңнадыының соонда, тудуг ажылдарынга сонуургалдыг яамылар база кожуун чагыргаларынга чогуур даалгаларны берген. Күш-ажыл яамызы туттунган бажыңнарны бүрүткээрин, өскүс уругларны көжүрерин, тускайжыттынган оран-саваны хөлезилээр керээлерни чарарын шыңгыы контрольга алыр.

Бай-Тайга, Барыын-Хемчик, Чөөн-Хемчик, Өвүр, Бии-Хем, Улуг-Хем, Чеди-Хөл, Эрзин кожууннар база Кызыл хоорай чагырга даргалары-биле Одалга болгаш энергетика яамызы, ол ышкаш “Тываэнерго” август 5-ке чедир, өскүстерге дээш туттунган болгаш ам тудуп турар бажыңнарның техниктиг негелделерин база 2020-2021 чылдарда чырык хандырылгазының четкизинге кожар чагыгны киирерин хандырар.

Чер болгаш өнчү хамаарылгаларының яамызы Кызыл хоорай мэриязы база кожуун чагыргалары-биле кады, 2022 чылда тудар бажыңнарга инфраструктура чоруттунган чер участоктарын белеткеп, «Күртудугчагыг» ТР-ниң ККА-же дамчыдарын сентябрь 1-ге чедир белеткээр.

Тудуг яамызы база «Күртудугчагыг» ТР-ниң ККА тудуг-эптелге ажылдарының чорудуунга контрольду шыңгыырадып, ажылдың шынарын экижидерин, акша-хөреңгини шын болгаш дээштиг чарып турарын хынаар. Бай-Тайга, Чөөн-Хемчик, Кызыл, Таңды, Өвүр, Улуг-Хем кожууннар база Кызыл хоорай мэриязы-биле кады, 2020-2021 чылдарда өскүстерге бажыңнар тудуунуң саадаашкынын онза хыналдага алыр. Ноябрь 1-ге чедир өскүстер бажыңнарын ажыглалче киирерин хандырар.