Тывада малды хүр-менди кыштагладырынга 254 505 тонна мал чеми херек

27.07.2021 Тываның Чазааның аппарат хуралында мал чеминиң белеткели кайы хире чоруп турарын чугаалашкан. 2021-2022 чылдың кыштаглаашкынында 296 003 баш малды хүр-менди ажырар дизе, 254 505 тонна сиген-ширбиилди белеткээр.
Мал чеминиң белеткелинче он кожуун кирген, арткан чеди кожуунда сиген-ширбиил чегей, чүгле 10-15 см үнгенинден сиген кезилдезинче август эгезинде кирерин планнаан.
Тыва Республиканың Чазааның Даргазының оралакчызы - көдээ ажыл-агый сайыдының албан-хүлээлгезин күүседип турар Уран-оол Ондар регионнуң көдээ ажыл-агый яамызының сан-чурагайы-биле таныштырган. 2021 чылдың июль 24-ке чедир республикада 5511 га шөлдүң сигенин кезип, ооң 4622 газын бөлген. Белеткээн сигенниң хемчээли - 7383 тонна азы планның 2,9%. Республиканың сиген шөлдеринде тараа баштыг үнүштер, чочак-тараа, кыяр сиген, чиңге баштыг сигеннер колдай үнген.
Республика девискээринде шупту ажыл-агыйлар 180 муң гектардан эвээш эвес шөлдерден сиген-ширбиилди белеткээр ужурлуг. Сигенни механизастаттынган арга-биле белеткээринге 28,5 млн хире рубль түңге 548 тонна кывар-чаар материалдарны садар апаар. Ынчангаш сиген кезилдезин июльдуң ортандан эгелээр.
Республиканың Бии-Хем, Таңды база Тес-Хем кожууннар мал чемин белеткээринге шалыпчы айларны чарлаан. Барыын-Хемчик биле Чөөн-Хемчик ийи кожуун сиген кезикчилериниң аразынга мөөрейни чарлап, 78 муң рубльдиң шаңнал фондузун белеткээн.
Муниципалдыг тургузугларда мал чеминиң белеткелин хандырар штабтарны тургускан, шөлдерде сигенниң үнгенин шинчилеп, хол база техника-биле сиген кезер  бригадаларны чыгган.
Чер-черлерниң агаар-бойдузун өөренип көргеш, сиген белеткээринге таарымчалыг үш зонага республиканы чарган:
- тайгалыг, арга-арыг-ховулуг зона (Улуг-Хем, Чеди-Хөл, Таңды, Каа-Хем, Бии-Хем, Кызыл, Тожу, Тере-Хөл) – июньнуң 25-тен августка чедир, оъттуң бедии 80-90 см;
- хову зоназы (Бай-Тайга, Барыын-Хемчик, Чөөн-Хемчик, Сүт-Хөл, Чаа-Хөл) – июльдуң 15-тен сентябрь 15-ке чедир, оъттуң бедии 50-60 см;
- хову, кургаг ховулуг зона (Эрзин, Тес-Хем, Өвүр, Мөңгүн-Тайга) – август 1-ден сентябрь 15-ке чедир, кадар оъттуң бедии 15-20 см.
Белеткээн мал чемин хуваар болза, эң хөйүн:
- хууда дузалал ажыл-агыйлары (чоннуң) – 73% азы 5398 тонна, ооң аразында губернатор төлевилел киржикчилеринии: «Чаа сорук» – 37 тонна, «Чемгерикчи инек малым» – 136 тонна;
- тараачын (арат) ажыл-агыйлар – 18 % азы 1360 тонна, ооң аразында “Аныяк өг-бүлеге кыштаг” губернатор төлевилел киржикчилеринии – 205 тонна;
- көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелериниң – 8 % азы 626 тонна.
Бо чылын мал чеминиң муниципалдыг курлавырынга 1296 тонна сигенни белеткээри планнаттынган. Муниципалдыг тургузуглар бюджеттеринде мал чеминиң курлавырын чыырынга 555 муң рубльди тускайлаан.
Таңды кожуун бо хүнде мал чеминиң муниципалдыг курлавырынче 54 тонна сигенни белеткээн (планның 27 %).
Мал чемин белеткээр кампанияда 168 санныг трактор, 166 айыыр болгаш дырбаашты, сиген тырыыр 59 техниканы хаара туткан. 173 бригадада 604 сигенчи ажылдап турар, оларның 83-ү хол-биле, 90-ы механизастаттынган кезилдеде.
Кывар-чаар материалдар өртээниң аары мал чеминиң белеткелинде нарын айтырыг бооп артпышаан. Республиканың автозаправкаларында 1 литр дизель кывар чүүлүнүң  ортумак өртээ 52 рубль, 2020 чылда ол 50 рубль турган, 4 %  өскен. Ажыл-агыйлар боттарының акша-хөреңгизи-биле мал чемин белеткеп ап турар болганда, чамдык бүдүрүлгелер көрдүнмээн элээн чарыгдалды үндүрер.
Мал чеминиң белеткел компаниязының дугайында илеткел соонда, муниципалдыг тургузугларга даалгаларны берген. Бай-Тайга, Сүт-Хөл, Чеди-Хөл, Тожу, Тес-Хем, Тере-Хөл база Мөңгүн-Тайга кожуун чагыргаларынга сиген одарларын көрүп тургаш, мал чеминиң белеткелинче кирерин саналдаан. Мал чеминиң муниципалдыг курлавырынче сиген хүлээр ажылды организастап, өртке удур айыыл чок чорук дүрүмү езугаар ону шыгжаар.
Тываның шупту муниципалдыг тургузуглары мал чеминиң белеткел кампаниязын 2021 чылдың сентябрь 15-те доозар.