«Хааннар шынаазының» тывызыктары

Тываның төөгүзүнде туруп көрбээн болуушкун: Бии-Хем кожууннуң девискээринде «Хааннар шынаазында» базырыктар бүгү делегейде ат-сураглыг апарган.

ХХ вектиң эгезинде-ле эртемденнер Уюк хемни болгаш Аржаан чоогун дургаар шөйлүп чоруткан скиф хевирниң хөй базырыктарынче кичээнгейни салып эгелээн. Хемчээлиниң талазы-биле кончуг улуг, диаметри – 80 – 120 метр, бедии 4-5 метр хире. Ук базырыктарда хааннарны хөөржүткен деп даап бодаашкыннар бар.

«Хааннар шынаазын» шинчилээри бо хүннерде үргүлчүлээн. Турандан Аржаанче чоруткан орук кыдыында базырыктар хөй, «Аржаан – 1» , «Аржаан – 2», «Оргу-Хову» болгаш «Ак-Хөл»…

Yстүнде айыттынган базырыктарга казыышкыннар кайгамчык түңнелдерлиг болуп, археологтарны болгаш чонну кайгаткан. Базырыктарда хөөржүткеннерниң кажааларының дүвүнде алдыннар чайынналып чыдар, санап четпес үүрмек алдын-биле шыптынган хөөржүдүлгелер бары онзагай.

Бо чылын Бии-Хемниң Аржаан чоогунда сурагжаан хааннар шынаазының археологтуг тывыышкыннарының төвүнде дилээшкин ажылдары чоруп турар. «Кызыл – Курагино» археология-география экспедициязының Бии-Хемниң девискээринде лагериниң үшкү сезонунуң ийиги ээлчээ июль 25-те ажылын дооскан. Орус география ниитилелиниң конкурузун езугаар бөмбүрзектиң аңгы-аңгы булуңнарындан шилиттинген студентилер болгаш эки турачылар Ак-Хөлде базырыктарны казарынга киришкеннер. Кайгамчык хааннар шынаазының эртинелери – эң үнелиг, ону черден казып, дилеп тывары солун-даа, берге-даа. Маңаа келген аалчылар хуулгаазын Тываны магадап ханмас. Чайгы археологтуг ажылдарга киришкен аныяктар аразында катап келир сеткилин илереткен студентилер бо удаада база-ла бар болду. Лагерьниң хаашкынынга хөөмей-сыгыдын, оюн-баштак ыры-шоорун олар бараалгаттылар. Арга-дуржулгалыг археологтар кады ажылдаан дузалакчыларынга өөрүп четтиргениниң чылыг сөстерин болгаш чагыг-сүмезин чугаалааннар. Студентилер чайгы турлаг лагеринге ажылдап турган үезинде культура-массалыг, спортчу болгаш хөөмей-сыгытка мастер класстарны эрттиргени солун. Ук хемчеглерниң тиилекчилеринге шаңналдарны байырлыг хаашкын үезинде тывыскан. Ооң-биле чергелештир кызымак, тура-соруктуг 20 эки турачыларны мөңгүн, хүлер хөрек демдектери-биле шаңнаан. Оларның аразында Тываның күрүне университединиң студентизи Айрана Лопсанга хүлер значокту тывыскан. Бо чайгы турлагның 2-ги ээлчээнге ажылдап турган командалар аразынга спортчу маргылдааларга бистиң 9 тыва студентивис хол бөмбүүнге болгаш футболга тиилекчи болганы өөрүнчүг. Оон-даа өске командаларга тус-тус шаңналдарны берген. Археолог-географтыг экспедицияның ажылынга киришкен студентилер-биле чугаалаштым.

Субудай Түлүш, Тываның күрүне университединде төөгү факультединиң 2-ги курсчузу: «Каа-Хемниң Суг-Бажы чурттуг мен. Аржаан базырыының казыышкын ажылдарында бо чылын 1 дугаар келдим. Чайгы турлаг лагеринге ажылдавышаан дыштанырга дыка солун, аңгы-аңгы чурттардан болгаш Россияның ырак-чоок хоорайларындан келген оолдар, уруглар-биле таныжып алыр. Ак-Хөл базырыындан оол, кызы билдинмес 10-15 хар назылыг кижиниң оорга сөөгүн тыптывыс. Бистер чүгле 2 дугаар каъдын казып ажылдадывыс. Дараазында келгеннер улаштыр казып тывар ажылдарны чорудар».

Айрана Лопсан, ТКУ-нуң студентизи: «Өскен-төрээн черим – Эрзин, ийи дугаар чыл Хааннар шынаазынга археологтуг казыышкын ажылдарында келдим. Эрткен чылын Ээрбек девискээринге база бардым. Ынчан чаңгыс чер-чурттуувус Сергей Шойгу эки ажылдаан студентилер аразынга өөрүп четтириишкинниң хүндүлүг бижиин меңээ тывысты. Бо чылын база эки ажылдаан 20 студентиниң аразында шаңналга төлептиг болдум. Мында Франция, Колумбиядан дээш, оон-даа өске чурттардан келген уруглар, оолдар хөй. Дилеп тывар казыышкын ажылдарынга дүрген идепкейлиг болурга төлептиглер одуруунга кирер. Келир чылын база бо ажылдарга киржир сорулганы салдым».

Алина Майборора: «Санкт-Петербургтан мен. А.И.Герцен аттыг күрүнениң башкы университединиң 3-кү курсчузу, келир үеде культуролог болур мен. Тывада бир дугаар келдим. Маңаа турарга эки-дир, бойдузу чараш, хөй эш-өөрлүг болур. Бээр келир дээш тестини Интернет дамчыштыр кылдым, мээң күзелим бүде берди, экспедиция ажылынга дузалажырга солун-дур, дараазында база келирин бодап тур мен».

Автордан: кым-даа бо черни чүге «Хааннар шынаазы» деп адаанын чугаалап шыдавас. Бо базырыктарга чүгле бедик ызыгуурлуг кижилерни хөөржүдүп турган деп санаар болгаш ооң адын шаанда-ла ынчаар адаанын тус черниң чурттакчылары чугаалаарлар. Аржаан суурда башкы чаңгыскурсчум «Аржаан —1» суур иштинде, «Аржаан – 2» орук кыдыында, «Оргу-Хову» ырак эвесте, бо «Ак-Хөл» базырыы деп сонуургатты. Шынап-ла, дыка солун төөгү-дүр. Час боорга-ла Аржаан суурнуң чоогунда базырыктарны археологтар шинчилеп кириптерлер. «Хааннар шынаазы» кайгамчык байлак төөгү материалдарын шыгжап чыдар девискээр деп, эртемден археологтар түңнээн.

Анисья Тюлюш.