Республикада ажыл-амыдырал байдалының болгаш 2021 чылда иштики политиказының дугайында “Эрткен үени сактыр. Амгы үеге чоргаарланыр. Келир үеге бүзүрээр” деп Тываның Баштыңының Дээди Хуралга Айыткалы

Бисте чаагай чаңчыл тургустунган – Россияның Конституциязының хүнүнде Дээди Хуралга, республиканың парламентизинге чыл санының Айыткалын илеткеп дыңнадыр. Бо чылын бис ол чугула күрүне байырлалын чурттуң чаарттынган Үндезин хоойлузу-биле демдеглеп турар бис.  

Июнь айда бис бүгү чурт-биле ниити чоннуң соңгулдазынга амгы амыдыралдың болгаш делегей байдалының негелдезин езугаар үндезин конститусчу эдилгелерни бадылап алган бис. Президентиниң эгелээшкиннериниң ниити-российжи баш бурунгаар сайгарылгазы болгаш соңгулданың түңнелдери Россияның чону бистиң хөй националдыг Төрээн чуртувустуң хөй вектерниң төөгүзүнүң дургузунда салдынган моральдыг болгаш мөзү-шынар үндезиннеринге, боттарының дазыл-дөстеринге шынчы болуп артканын көргүскен. 

Чурттуң девискээр талазы-биле бүдүн-бүрүнү база национал хамаарышпас чоруу, бедик технологияларның сайзыралы-биле каттыштыр ёзу-чаңчылчаан өг-бүле, мөзү-шынар, культура канчаар-даа аажок быжыг социал магадылалдарны эң бедик деңнелдиг – конститусчу камгалалды алган! 

Тываның чурттакчы чону аңаа эң бедик хамааты туружун илереткени дээш чоргаарланыр-дыр мен. Республиканың соңгукчуларының барык 97 хуузу күштүг болгаш социал харыысалгалыг күрүне дээш соңгаан. 

Бөгүн шуптуңарга өөрүп четтиргеним илередип, Россия Федерация­зының Конституциязының Хүнү-биле байыр чедирдим! (Адыш часкаашкыны) 

2020 ЧЫЛДЫ ТҮҢНЕП ТУРА... 

Хүндүлүг коллегалар! 2020 чыл доос­тур чыгап тур. Бүгү бөмбүрзектиң чуртталгазын, өг-бүле бүрүзүнүң база бистиң кижи бүрүзүнүң амыдыралын өскертипкен чыл. Чаа коронавирустуг халдавыр бүгү кижи төрелгетенге езулуг айыылдыг болуп, бистиң чедиишкиннеривистиң шуптузунуң быжыынга шылгалданы тургусту. Ооң-биле демиселге шиитпирлээр сорулгалар ылап-ла улуг хемчээлдиг болгаш нарын болган. 

Бир дугаарында, кылыры чугула турган чүве – ол дээрге, бистиң медицина албан черлерин дарый быжыглаары, халдавыр-биле демиселге оларны белеткээри. Бо чылдың февральдан республиканың кадык камгалалынче бир миллиард рубльден көвей акша салдынган. Биске ол кайгамчык улуг акша-түң, ооң чартык кезии амгы үениң медицина дериг-херекселин садып алырынче үндүртүнген. 

Кол чүүл болза, ажыглалче чедир туттунган чаа терапия корпузун дүрген киирери, ооң баазазынга халдавырлыг аарыглар госпиталын тургузары турган. Бис ол сорулганы күүсеттивис. Медицина системазын covid-ке удур таарыштыр кылыр дээш бүгү хемчеглер алдынган, чугула херек тускайлаттынган орун-дөжек фондузун тургускан, кислород болгаш реанимацияның чугула дериг-херексели-биле четчелээн. Эмчи ажылдакчыларынга камгаланыр херекселдерниң курлавыры тургустунган. 

Чурттуң Президентизи июльда тускайжыткан хөй хүлээлгелиг медицина төвүн тудар дугайында шиитпирни деткээн. Россияның камгалал яамызы канчаар-даа аажок кыска хуусаада – 78 хонук иштинде ону тудуп берген. Ону тудугнуң амгы чаа технологияларының ачызында, ажылды тода болгаш дээштиг организастаанындан, кижи күжүн база арга-курлавырларны ук сорулганы күүседиринче шын мөөңнээнинден чедип алган. Бөгүн Төпте амыдырал хандырылганың бүрүн автономнуг системазы бар. Кислород станциязы, аварийлиг байдалда электроэнергияны кожар генератор, амгы үениң диагностика болгаш реанимация дериг-херексели. Бөгүн Медицина төвү долузу-биле ковид-аарыг кижилерни эмнээринче угланган. Ооң түңнелинде халдавырның күскү көдүрлүүшкүнүн коронавирус-биле демиселге ийи тускайжыткан инфекцияга удур госпитальдыг уткуп алдывыс. 

Хүндүлүг коллегалар! Үе-шаанда хүлээп алдынган хемчеглерниң ачызында халдавырның нептерээшкинин үр үеде болдурбадывыс. Ону чонга колдуунда халас кылдынып турган калбак тест-хынаашкынның дузазы-биле чедип ап турдувус. Ындыг калбак хаара тудуушкунга чамдык улус чигзинип турза-даа, ол шын болгаш үе-шаанда кылдынган базым дээрзин үе көргүстү. 

Март, апрель – төп регионнарга эпидемияның чидиг үези – ол биске контрольга турган. Майда коронавирус халдавыры биске кыдыг девискээрге келди. Май 11-ден тура аарыгның хенертен өзүлдезин көрүп эгеледивис. Оон бээр кадык камгалалының лабораторлуг адыры канчаар-даа аажок улуг күжениишкинниг ажылдап турар. Ону чаа дериг-херексел-биле күштелдирип, 12 миллион рубль ажыг акшаны салгаш, лабораторлуг шинчилээшкиннерни 400-тен 1200 чедир көвүдеткен. 

Оон соңгааргы эпидемиологтуг байдалдың чидиглениишкини немелде, а хире-хиреде шалып-дүрген хемчеглер алырын негээн. Чижээ, инфекцияда тускайжыткан орун-дөжек фондузун 1700 санныг кылдыр чедирген бис, ооң санында Кызылдың өөредилге черлериниң баазазынга түр үениң госпитальдарын организастаар ужурга таварышкан бис. 

Ол пандемия-биле демиселге эң нарын үе болган. Кадык камгалал сис­темазы, медицина ажылдакчылары боттарының арга-шинээниң кызыгаарынга ажылдап турганнар.

Пандемияның бирги чалгыы шуптувуска чидиг шылгалда болган. Дүвүрээшкинниң болгаш коргуушкуннуң калбарып нептеревезин болдурбазы чугула сорулга апарган. Тест-хыналдаларның болгаш компьютер томографтарынга шинчилгелерниң 60 ажыг хуузу коронавирус халдавыры барын тодаратпайн турган. Ынчалзажок эмчи бригадалар ылап-ла аарыг кижилерже барып четтикпейн турган. Чаа халдавырның орта шинчилеттинмээни, улуг дүвүрээзин, шынап-ла, маңаа кижилерниң чайгаар алдынары ындыг. Ынчалза-даа ындыг байдалды чамдык кижилер боттарының хуу-ажык эрээн сорулгаларынга дүүштүр ажыглап, айыыл-халаптыг пандемия үезинде политиктиг эрге-ажык алыксап, меге удурланыышкын хөөнери тургузуп турганы езулуг хөөн калыксанчыг чүве-дир. Республиканың чурттакчылары оон чогуур түңнелдерни болгаш үнелелдерни үндүрген боор деп бүзүрээр-дир мен. 

Хүндүлүг эш-өөр! Эпидемия үезинде чуртталга чүгле дүвүрелдер болгаш ондагайлыышкыннар эвес, ол кижилерниң кайгамчык волонтержу, эки-туражы, эгелекчи чижектерин биске сөңнээн. Мен чаңгыс чер-чурттугларымга чоргаарланыр-дыр мен. Кол чүве – Бис кады бис. Коронавирус-биле демисежип тургаш, ону Чаагай сеткилдиң өөредииниң эң үнелиг кичээлдериниң бирээзи кылдыр медереп көрдүвүс. 

Езулуг бо хүннерде, кажан регион­нар чүгле боттарының айтырыгларын шиитпирлээринге өйлешпейн, өскелерже дузаның холун сунуп турда, бис бүдүн чурт-биле чаңгыс демниивисти чидии-биле медереп кагдывыс. Кузбасс, чижээ, чаа терапия корпузунда кислород бээр системада чугула артык кезектерни чорудуп берген. Берге үеде дузалажыптары – бистиң чуртувустуң өндүр төөгүге, чоннарның найыралынга үндезилеттинген кайгамчык шынарларының бирээзи. 

Бөгүн бис үнелеп четтинмес дузаны каткан шупту кижилерни улуг өөрүп четтириишкин-биле сактыр бис. Олар дээрге, улуг бизнестиң төлээлери, бистиң партнерларывыс, инвесторларывыс – Голев даг-болбаазырадылга компаниязы, ТГРК, «Лунсин». Бирги хүнден-не, берге үеде кажан-кезээде турганы ышкаш, бистиң чаңгыс чер-чурттуувус Россияның Маадыры, камгалал сайыды Сергей Кужугетович Шойгунуң быжыг чөлеңгиижин билип кагдывыс. Ол хөйге чарлаттынмайн, дузазын кадып келген. Ынчалза-даа бис ооң деткимчезин ыыттавайн барбас ужурлуг бис. Кончуг улуг, үнелеп четтинмес дузаны республика Москваның мэриязындан алган. Оон 8,5 муң ажыг кезек медицина дериг-херекселин, ооң санында компьютер диагностиказының шимчеп чоруур аппарадын алдывыс. Бүдүн Тывада чүс-чүс волонтерлар барык 20 муң продуктулар хап-савазын улуска чедирген, 40 муң ажыг улуг назылыг кижилерге барган. Аныяктарның коронавирус үезинде волонтёржу хей-аъды – бистиң аныяктарывыстың эң берге үеде чаагай сеткилдиң ажыктыг ажыл-херээ дээш харыысалганы боттарынга алганының эки үлегер-чижээниң бадыткалы. Ол аажок сагыш-сеткилди көдүрер-дир. 

Арга ажыглап, бо амыр эвес үеде эки чаагай шынарларын көргүскен волонтерларга, парламентарийлерге, муниципалдыг деңнелдиң депутаттарынга айыыл турза-даа, чонга, соңгукчуларынга дузалажып, ам-даа дуза кадып чорууру дээш өөрүп четтирдим!

 Бо кончуг нарын үени чаңгыс чер-чурттугларымның, эмчилерниң, медсестраларның, лаборантыларның, биче персоналдың, шоферларның – мурнуку фронтуга турган шупту улустуң маадырлыг, туруштуг эрткени дээш чоргаарланыр-дыр мен. Эрге-хоойлу камгалакчылары, сайгарлыкчылар, ажылчыннар, күрүне ажылдакчылары, специалистер, оларның шуптузу боттарының ажыл-сорулгаларын берге эпидемиологтуг байдалдарда күүседип турганнар. Бо даңзыны оон-даа ыңай уламчылап болур. Олар шупту кончуг нарын байдалдарда бистиң айыыл чок чоруувусту, республиканың амыдырал хандырылгазын бүрүн хандырып турганнар. 

ХАМЧЫКТЫҢ ИЙИГИ ЧАЛГЫЫ 

Аарыгның ийиги күскү көдүрлүүшкүнүн бис элээн белеткелдиг уткудувус, оон-даа онзагай чүүл, арга-дуржулгавыс база бар болду. Бүдүрүлгелерниң болгаш организацияларның, бүгү өөредилге системазының ажылдап турар байдалдарында коронавирус инфекциязы-биле демиселди чорударының тактиказын ажылдап кылып тур бис. Бөгүнде кызыгаарлаашкыннарлыг хемчеглер, бирги көрүш-биле көөрге, часкы карантин үезинде дег, ындыг кончуг кадыг эвес, экономиктиг ажыл-чорудулга кылырынга шаптыктавайн турар, оларны бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыс акша ажылдап аар болгаш боттарының өг-бүлелерин азырап шыдаар аргазын арттырбышаан, ону өөренип көрүп тургаш, киирип турар бис. Ол дээрге бистиң быжыг туружувус-тур.  

Бирги чалгыгда хилинчектенип эрткен арга-дуржулгавысты эки шиңгээдип алган бис. Ийиги көдүрлүүшкүнүн үезинде аңгы тускай албанны – Ковид-төптү тургузарының дугайында шиитпир хүлээп алдынган, орта амбулаторлуг диагностика, эмнээшкин, телемедицина консультациялары, аарыг кижилерниң оперативтиг болгаш шын логистиказын тургузуп аары дээн ышкаш ындыг ажылдарны чорудары тодараттынган турган.  

Инфекция эмнээр ийи госпитальдарының бар болганы планда кирип турар аарыг улуска белен оруннар фондузун долузу-биле хостаптар арганы биске берген.  

Ол кончуг чугула. Ам бис ковид инфекциязы, хамыктың мурнунда, хоочураан аарыглар-биле холбаштыр бодунуң нарыыдай бээри-биле өлүм дег айыылдыг деп чүвени дыка эки билир бис.  

Бис, хомуданчыы-биле, улустуң ниити чок бооп турары өзүп турарын, он ай дургузунда, эрткен чылдың бо үези-биле деңнээрге, 7 хуу өзе бергенин демдеглеп тур бис. Биске ол дүвүренчиг медээ-дир, улаштыр чүнү канчалдыр ажылдап кылырынга сагындырыг-дыр, чүге дизе сөөлгү чылдарның дургузунда бис кижилерниң чуртталгазының узун боорунга хамаарыштыр, ооң ортумак хемчээлин улгаттырар дээш, эң-не улуг күштү үндүрүп турган бис база кижилерниң чок бооп турар санын элээн эвээжедипкен турган бис. 

Чижээлээрге, 2006 чылдан 2020 чылга чедир үеде хан эргилдезиниң аарыгларындан улустуң чок боорун 39 хууга, туберкулёзтан – 41 хууга, орук-транспорт болуушкуннарының түңнелинде – 13 хууга эвээжедип шыдапкан турган бис. Түңнелинде 2020 чылда кижилерниң чок боорунуң ниити коэффициентизи херек кырында 32 хууга эвээжей берген турган, а кижилерниң чуртталгазының ортумаа-биле узун боору 10 чылга өзе берген болгаш 68 хар апарган турган. Ол дээрги бистиң кады чоруткан улуг күжениишкинниг ажылывыстың түңнели-дир. 

Чедип алган чүүлдеривисти чидирип албас дээш, республиканың Кадык камгалал яамызының келир үеде ажылында бирги чергениң кылыр ужурлуг чүүлдерин чүгле тодарадыры эвес, а тодаргай онза ужур-дузалыг организастыг базымнарны, коронавирус инфекциязы-биле демиселдиң арга-дуржулгазын өөренип көрбүшаан, кылыры дыка чугула болур. 

Бистиң инфекция эмнээр кезектеривисти быжыглаарын, оларның дайылдажып шыдаар структураларын эде-хере чыскаарын уламчылаар херек. Республиканың №1 эмчизиниң чаа терапевтиг корпузунуң баазазынга Клиника-диагностиктиг төптү тургузарын ол аажок херек базымнар-дыр деп санаар мен. Ковид-биле бистиң демиселивис лабораторлуг албаннарны дыка мөөң күш-биле быжыглаары негеттинип турарын көргүскен. Ынчангаш республиканың төпчүткен лабораторлуг албанын тургузары – ол дээрге шуут быжып келген херек чүүл-дүр.

Аарыгларның чаа айыылдары-биле холбаштыр бистиң эмнелгевистиң профилактика, реабилитация, хамаатыларның кадыын экижидери деп ындыг угланыышкыннарын долузу-биле эде чаартыры негеттинип турар. 

Республиканың Кадык камгалал яамызынга Хөй-ниитиниң кадыының болгаш халдавырлыг эвес аарыгларның эмчи профилактиказының төвүн тургузарын дагзып тур мен. Ол болза муниципалитеттерниң, республиканың, адырларның бүгү деңнелдеринге профилактика программаларын чаңгыс аай кылдыр каттыштырар кол удуртуп башкарар төп болур ужурлуг. Чурттакчы чонну диспансеризациялаарындан эгелээш, эки шын чемнениринге чедир ажылды ол чорудар. Олар болза дириг, чырык-чаагай төлевилелдер болур ужурлуг, олар кижилерге чедип, оларның үнелелин алыр ужурлуг. Хөй-ниитиниң кадыының республика төвү 2021 чылдың январьда ажылдап эгелээр ужурлуг.  

Кижилерниң кадыын экижидер сорулгалар-биле хууда эмчи бизнезиниң саналдарынга деткимче бээр херек. Аныяк талантылыг эмчилерниң командалары бар, олар солун эмчи-кадыкшыдылга төлевилелдерин чаа технологиялар үндезининге тургузуп турарлар, а кол чүве – бистиң кайгамчыктыг бойдузувус байлактарын ажыглап турары. Херек кырында ажылдап турар ындыг төлевилелдерни, а олар бисте бар, бүгү республиканың девискээринге ажылдадыр херек. 

 КАДЫК КАМГАЛАЛ СИСТЕМАЗЫНЫҢ ЭРТЕМ ТАЛАЗЫ-БИЛЕ КУРЛАВЫР КҮЖҮ

Кадык камгалал системазының эртем талазы-биле курлавыр күжү долу хемчээлге ажыглаттынып кирген турар ужурлуг, ылаңгыя аржааннарның бальнеологиктиг ажыглалының кезээнге хамаарыштыр. Оларның эмнээр шынарларынга хамаарыштыр дыка улуг ажылды чоруткан, ол ам тодаргай түңнелди бээр ужурлуг. 

 Келир чылдың июль айда республикага Аржааннар неделязын, ону чыл санында эрттирер кылдыр, чарлаарын саналдап тур мен. Муниципалдыг эрге-чагыргалар боттарының аржааннарының девискээрлерин «аржааннар быжа бээр» үеге чедир белеткээр ужурлуг. Бистиң кайгамчыктыг бойдузувус байлаа – аржааннар – оларны бедик культурлуу-биле, санитар-эпидемиологтуг негелделерни сагып, күүседип тургаш, кадыкшылга эң-не чогумчалыг дузазын алыр дээш, эмчи хайгааралы-биле катай, ажыглаар херек. 

База ол ышкаш бистиң көстүп турар спортчу чедиишкиннеривис бар-даа болза, күш-культураның кадыкшылга ажыктыг курлавырын ам-даа чедир ажылдатпаанывысты демдеглексеп тур мен. 

Республикада спортчу шимчээшкин бүгү чоннуу боор, массалыг боор ужурлуг. Эрткен салгалдарның, ылаңгыя, совет үениң арга-дуржулгазын маңаа сактып кээр ужурлуг бис. Спорттуң янзы-бүрү хевирлеринге хамаарыштыр Ниити республика спартакиадазы деп шимчээшкинни катап оттурары херек деп, мен ынчаар санап тур мен. Ол спартакиаданың долгандыр шимчээшкининче улустуң кандыг-даа назылыг кижилери хаара туттунган турар ужурлуг. 

ЧОНГА ДУЗАЛАЖЫРЫ ЧУГУЛА 

Хүндүлүг коллегалар!  Пандемия үезинде чурттакчы чоннуң орулгаларын эмин эрттир бадырбазы, кижилерге бо берге үени эки эртип алырынга дузалажыры кончуг чугула турган. Чурттуң Президентизи ажы-төлдүг өг-бүлелерге, ковидке удур кызыгаарлаашкыннар-биле холбаштыр берге байдалдарга кээп, ажылын чидирген кижилерге дуза чедирер хемчеглерниң болгаш ооң хемчээлдерин калбартыр дугайында шиитпирни кончуг дүрген хүлээп алган.  

Ол дээрге үш болгаш оон көвей уругларлыг өг-бүлелерге ай санында төлевир, сактыр боор силер, бис хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерни деткиириниң чидиин шынзыдып, Тываның чурттакчыларынга ол пособие дээш шуут демисежип турдувус. Ынчангаш ол төлевир 2020 чылдың январь 1-ден эгелей берди.  

Ол дээрге 16 хар чедир уругларга чаңгыс удааның акша төлевири, уруг бүрүзүнге 10 муң рубльди ада-иелер ийи катап алды. А олар бистиң республикада 70 муң ажыг өг-бүледе өзүп турар 114 муң уруг-дур. Ол дээрге чамдык хамаатыларга социал керээ хевирлиг күрүне дузаламчызы-дыр. Ол ышкаш орулгазы аргажок куду деп санаткан, үш хардан чеди харлыг уругларлыг өг-бүлелерге ай санының төлевири. Ону ам-даа уламчылап турар, 2021 чылда база көрдүнген. Бөгүнде ол дузаламчыны республиканың 28 муң ажыг өг-бүлези алган болуп турар. 

Ниитизи-биле күрүне деткимчезин республиканың барык 126 муң чурттакчызы 3 миллиард 286 миллион рубль түңге алган. Республика бюджединден барык 700 миллион рубльди үндүрүп бердивис. 

Бо чылын орулгазы чегей өг-бүлелерге чыл санында акшаландырыышкыны өзүп турар «Социал картофель», «Социал хөмүр» база «Инек – чемгерикчи малым» деп республика чергелиг төлевилелдеривис кончуг улуг дузаны чедирген. Чижээ, бо чылын оларның боттандырылгазы-биле чеди муң ажыг өг-бүле деткимчени алган. 

Бөгүн ковид айыылы «хуулгаазын догуур эзини-биле» чиде бербес деп чүвени медерээр ужурлуг бис. Россияның кол санитар эмчизи ковид талазы-биле арыг-силигни сагыыр дүрүмнерниң күштүүн 2022 чылдың январь 1-ге чедир узаткан. Ол дээрге бүдүн 2021 чылдың дургузунда халдавырлыг айыылдың чидиг байдалында чурттаар магатчок болурувус, ынчангаш ындыг байдалдарда экономиканың турум чоруун чүгле хандырар эвес, а ооң өзүлдезин чедип алыр ужурлуувус-тур. 

Амдан эгелеп, өнчүнүң ажыл-чорудулгазындан болгаш арга-хевирлеринден хамаарылга чокка, шупту удуртукчулар боттарының бүдүрүлгелеринде болгаш албан-организацияларында чыгдынган арга-дуржулганы барымдаалап, ажылдың чурумун анализтээр ужурлуг. Кол сорулга – бүдүрүлге чорудуу доктаавайн ажылдаарынга, кижилер өг-бүлезинче ажылдап алган акша-шалыңын эккеп турарынга бүгү аргаларны болгаш байдалдарны мөөңнээри. 

ЭКОНОМИКАНЫҢ ХӨГЖҮЛДЕЗИ 

Хүндүлүг коллегалар! Эрттип турар 2020 чыл чүгле дошкун шылгалдаларның үези эвес, база бистиң сагыжывыска кажан республика экономиктиг бурунгаарлаашкынның боттуг планын алганының чылы кылдыр артып каар деп бүзүрээр мен. Федералдыг Чазак Тываның 2024 чылга чедир социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң Тускай программазын бадылааш, ооң-биле чурттуң өске регионнарындан чыдып калганывыстың боттуг чылдагааннарын демдеглеп, ону ажып эртериниң сорулгаларын ниити күрүне чергезинге, федералдыг деңнелге чедир көдүрген. Ол бистиң үр үеде четчип ап турган чүүлүвүс. 

Хүндүлүг коллегалар! 2007 чылда бирги Айыткалымга шиитпирлевес болза, Тыва «чаңгыс черге таптап турар» эң чугула чидиг айтырыгларны тодараткан мен. Ол дээрге орук-транспорт хажыызын ажып эртери, энергия хандырылгазының чедишпези, республикаже улуг инвестицияларны хаара тудары. 

Эрткен чылдар дургузунда чедип алыр дээн чүүлдеривистиң дыка хөйү шиитпирлеттинген. Бис бедик вольтулуг электри шугумнарын тударын болгаш ийи чугула подстанцияларны эде кылырын чедип алган бис, ооң-биле республиканың энергосистемазы долгандыр коштунган, республиканың электри хандырылгазының идегелдии хандыртынган болгаш немей 60 мегаватт электрини алыр аргалыг болган бис. Республиканың бүгү энергетика ажыл-агыйының болгаш электри четкилериниң чада аайы-биле чаартылгазы чоруп турар. Бо хүннерде бис ажыглалче Тывада бир дугаар чурагайлыг подстанцияны киирдивис, ооң-биле «Россети» компанияның Каа-Хем суурда чурагайлыг энергорайон тургузар дээн кайгамчык төлевилели төндүр кылдынганы ол. 

Бөгүнде бисте энергия чедишпезиниң айтырыы шиитпирлеттинген-даа болза, республиканың энергосистемазының арга-курлавыры барык төнгенин демдеглекседим. Ынчангаш электри ажыглалын чайгаар улгаттыра бээр экономиктиг өзүлдени дүргедедирин, чаа бүдүрүлгелерни тургузарын, тудугну шапкынчыдарын көрген Тускай программаның боттанылгазы негеттинип турар. Ынчангаш чаа улуг инвестиция төлевилелдерин боттандырарынга 120 мегаватты немей алырынга 220 киловольтулуг ам бир транзитти организастаарынга күжениишкинниг ажыл чоруп турар. 

ДАГ-ТЫВЫШ ТӨЛЕВИЛЕЛДЕРИ 

Чурттуң Президентизиниң болгаш федералдыг чазактың деткимчези-биле республика девискээринде даг-тывыш төлевилелдериниң боттанылгазын чедип алган бис. Бөгүн республикада «Лунсин», «ТарданГолд», «Межегей­уголь» компанияларның, Тываның даг-руда компаниязының ажыл-чорудуу чонга эки билдингир. Бир эвес мурнунда Кызыл-Таштыг казымал чыдымынга даг болбаазырадыр компанияның (ГОК) тудуунуң төлевилели 20 миллиардтан көвей инвестиция берип турганын барымдаалаар болзувусса, ам Ак-Суг казымал тывыжының шиңгээдилгези ышкаш чаа инвестициялыг төлевилелдер 200 миллиард рубль, 10 катап көвей үнелиин көргүзүп турар. Бо төлевилел бүрүн бүдүрүлге күчүзүнче үнерге, ниити регионалдыг продуктунуң хемчээлин ийи катап улгаттырар. Тускай программаны хүлээп алганы-биле бис инвесторлар-биле чугаалажылганың көңгүс өске деңнелинче болгаш хевиринче кирген бис. Бистиң чиңгине кол туружувус – республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезинге дуза чедирериниң Керээлерин ханызы-биле ажылдап кылыры болгаш аңаа ат салыры. Бойдус курлавырларын шиңгээдиринге Тываның эрге-ажыктарын камгалаары – республиканың чурттакчы чонунуң үндезин негелдези. Ынчангаш-ла бис Голев даг-руда компаниязы-биле, орук-транспорт хөгжүлдезинге, ырак-узак Тожунуң энергия хандырылгазынга өске-даа инвесторлар-биле үр болгаш күжениишкинниг чугаалажылгаларны чорудуп турар бис. База-ла кол чүүл – чаңгыс чер-чурттугларны ажылга хаара тудары, Даг техникумун ажыдарынга чедир чугаалажып тур бис. 

ИНВЕСТИЦИЯ ТӨЛЕВИЛЕЛИ

2007 чылдан 2020 чылга чедир инвестиция төлевилелдериниң боттанылгазындан бээр 150 миллиард рубль кирген, азы 2006 чылда турганындан 8 катап – 2-ден 16 миллиард рубль чедир өскен. Хөмүр казып тывары 2006 чыл-биле деңнээрге, 2020 чылда 7,6 катап өскен. Ол, билдингир-ле, иштики регионалдыг продуктунуң (ВРП) өзүлдезин болдурганы чугаажок. Иштики регионалдыг продукт бисте 2006 чылдың деңнелинге бодаарга, барык беш катап өскен. 

2006 – 2020 чылдарда автоорук хөгжүлдезиниң акшаландырыышкыны 14 миллиард 742 миллион рубль болган. 2006 чылга деңнээрге, өзүлдези 18,5 катап улуг. Бо үе дургузунда ажыглалче 900 км ажыг автомобиль оруктары кирген. 

Бо үе иштинде улуг, капитал салыышкыннарлыг орук төлевилелдерин боттандырар аргалыг болган бис. 2014 чылда Кызыл хоорайның Магистральная кудумчузун чаарткан; 2015 чылда Каа-Хем суурда долгандырыглыг орукту кылган; 2017 чылда «Енисей» Р-257 федералдыг автооруктуң угланыышкынын эде көрген; 2019 чылда Кызыл хоорайда Енисей хем кежилдир коммунал көвүрүгнүң эде чаартылгазын чоруткан. 

ТРАНСПОРТ АДЫРЫ 

Транспорт адырында ам база ийи чугула болуушкун. 2018 чылда Кызыл хоорайда аэропорттуң чаартыышкыны доозулган, ынчангаш бо чылын аэропорт бүгү-делегей эрге-байдалын алган. Бис Сибирьниң болгаш Москваның улуг аэропорттары-биле авиарейстерни ажыткан бис. Ол рейстерге субсидиялар, немелде акшаландырыышкыннар ачызында республиканың чурттакчылары авиахарылзаага чединген. Республиканың орук-транспорт комплекизиниң хөгжүлдези-биле чүгле шимчээшкин, харылзажылга экижээн эвес, ол бир муң беш чүс хире кижиге ажылдаар олуттарны тургузар арганы берген. 

ТУДУГ ХӨГЖҮЛДЕЗИ 

База бир чугула көргүзүглүг адыр – тудугнуң хөгжүлдези. Ооң эгезин 2011-2012 чылдарда чер шимчээшкиннериниң уржуктарын чайладыр ажыл салган. Кижилерни бустур четкен айыылдыг оран-савадан көжүрер ажыл эгелээн. Аңаа федералдыг бюджеттен 4 ажыг миллиард рубль үндүртүнген. Ам бо хүнде чурттаар байдалдарын 5 муң ажыг кижи экижиткен деп чугаалап болур бис. Ол сан чыл санында немежип турар.

 2013-2014 чылдарда республикага тудуг ажылдарын канчаар-даа аажок калбартыр аргалар Россия биле Тываның каттыжылгазының 100 чылын күрүне чергелиг байырлал кылганы болгаш юбилейлиг хемчеглерге федералдыг бюджеттен дузаламчының ачызында болдунган. Ол шупту объектилер, ооң санында чаартынган Енисей хем эрии болгаш «Азия Төвү» архитектура-скульптурлуг комплекс кижилерге бараан болуп турар. Бо чылдың бир үнелиг белээ – үрде манаан Аныяктар ордузун ажыглалче киирери. Аныяктар чогаадылгазының база бир сорунзалыг чери ол болур. 

Бир эвес 2006 чылда тудуг адыры 659 миллион рубль шиңгээдип ап турган болза, бо чылын – ол 11 миллиард 250 миллион рубль болган. 2006 чылдан тура тудуг адырынче инвестициялар хемчээли 376 катап өскен! Бо үе дургузунда бир миллион ажыг дөрбелчин метр чуртталга шөлү кииртинген. 

Чурттаар бажыңнар тудуунуң өзүлдези республиканың барык шупту федералдыг программаларга, бирги ээлчегде, национал төлевилелдерге киржилгези-биле чедип алдынып турар. Чижек кылдыр тудуг адырының канчаар бурунгаарлап турарын чүгле чаңгыс сан-биле көргүзейн – бүдүн республикада чүгле бо чылын 937 тудуг шөлдеринде ажыл чоруп турар.

СОЦИАЛ-ЭКОНОМИКТИГ ХӨГЖҮЛДЕНИҢ ПРОГРАММАЗЫ 

Бо чылда республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң Тускай программазын хүлээп алганы-биле бис моон соңгааргы өзүлдевиске езулуг-ла чогумчалыг үндезинни алдывыс. Тываны деткиириниң федералдыг программазынче бистиң ажылдап кылганывыс болгаш бадылаттынган шупту улуг төлевилелдер республиканың 2030 чылга чедир хөгжүлдезиниң Стратегиязынче кирген. Ол дээрге демир-орук тудуу, даг болбаазырадылгазының ам ажылдап турар болгаш келир үедеги сес төлевилели-дир. Программада инвестиция кииреринге онзагай таарымчалыг тускай экономиктиг зоналарны тургузары көрдүнген. 

Бис Регион сайзыралының фондузун тургустувус, ол бүдүрүлге болгаш көдээ ажыл-агый болбаазырадылгазынга, бизнеске чиигелделиг чээлилер бээринге, эге баштайгы дадывырлар төлээринге инвестициялар хаара тударының дээштиг механизми болур ужурлуг. 

Депутат корпус болгаш адырларның яамылары капитал салыышкыннарны камгалаарынга болгаш деткииринге регионалдыг эрге-хоойлу баазазын дарый өөренип көрүп, ажылдап кылыры чугула. 

Хүндүлүг коллегалар! Федералдыг Тускай программаны хүлээп алганы-биле, шынап-ла, Тываның хөгжүлдезиниң эң бедик деңнелге бадылаттынган төлевилелдериниң магадылалын тургузуп шыдаан бис. Үстүнде адап санаттынган төлевилелдерден аңгыда, чижээ, федералдыг өнчүже Абакан – Ак-Довурак – Чадаана угланыышкынныг, ол ышкаш Кызыл – Эрзин – Моол-биле күрүне кызыгаарының автомобиль оруктары кирген. Кызыгаар ажылдыр экспорт чорудулгазынга транспорт коридорларын тургузарынче угланган бүдүн Сибирьге стратегтиг ужур-дузалыг «Хандагайты – Боршоо» эрттирилге пунктузу база кирген. Тускай программада чаңгыс бо хемчег безин Тываның экономиктиг идепкейин дөзүнден өскертип болур. 

НАЦИОНАЛ ТӨЛЕВИЛЕЛДЕР 

Аңаа немештир национал төлевилелдер езугаар социал объектилер тудуунга «Енисей Сибири» деп улуг төлевилелдиң арга-курлавырын ажыглаары. Ол бүгү каттышкаш, Тываның хөгжүлдезиниң таваан хөй чылдар бурунгаар үндезилеп тургузуп турар. Чедип алдынган түңнел дээрге, чаа салгалдың кайы-даа удуртукчу командазының ажылының дөзүнге салдынган турар ужурлуг деп санаар-дыр мен. Кол чүве – ону чидирбези. 

Инфраструктурада хожудаашкыннарны ажып эртеринге болгаш даг-болбаазырадылга адырында улуг инвестициялыг төлевилелдерниң боттанылгазын чорударындан аңгыда, Программада 2024 чылга чедир боттандырар хемчеглерниң тодаргай даңзызы бар. Чугаа кыска хуусаада – улуг дизе ийи-үш чыл иштинде доозар 12 төлевилелдиң дугайында болуп турар. Ол дээрге тудуг материалдарының база, дүктен кылыглар бүдүрүлгези, кадыкшыл инфраструктуразын тургузары. Программаның уламчылалы бистиң чедиишкинниг ажылдаарывыстан хамааржыр. Бо төлевилелдерни боттандырыптарывыска, дараазында беш чылда чаа бүдүрүлгелерни организастаар арга тургустунар. Бо ажыл улуг күжениишкинни, күштерни болгаш арга-хоргаларны шын тургузарын негээр. Бирги ээлчегде, республика яамыларының болгаш муниципалдыг чаданың идепкейжизин негээр. 

ТУС ЧЕР ТӨЛЕВИЛЕЛДЕРИН ДЕТКИИР 

Программа тодаргай сорулгалыг – хожудаашкынның, хамыктың мурнунда чурттакчы чоннуң орулгалары болгаш амыдыралының шынарының, ортумак российжи деңнелин ажып эртеринге салдарлыг тус чер төлевилелдерин деткип, бистиң сайзыралывыстың эң-не чидиг айтырыгларын шиитпирлээри. 

 Ындыг айтырыгларның бирээзи – чуртталга оран-бажыңының чедишпези болгаш өртээниң бедии. Хууда программа ёзугаар чуртталга бажыңнарының комплекстиг тудуунга 5 шөлдерни белеткээн. Ол сорулга-биле инженер четкилериниң тудуунга акша-хөреңгини программада тускайлап көрген. Тывада чуртталга оран-бажыңының хереглелиниң бедиин билир, боттарының акша-хөреңгизи-биле чуртталга бажыңнарының тудуунга киржиринге белен инвесторларга таарымчалыг байдалды ооң-биле тургузуп бээр бис. Ындыг күштүг хөделиишкиннер чуртталга оран-бажың рыногунга байдалды каш катап экижидиптер дээрзинге бүзүрелдиг бис. Инженер четкилерин төлевилелдээр болгаш тудар талазы-биле ажылдар 2021 чылдың планнарында.  

БҮДҮРҮЛГЕ ШӨЛДЕРИН ТУРГУЗАР 

База бир кол сорулгаларның бирээзи – бүдүрүлге шөлдерин тургузары. Республиканың чурттакчылары ажыл-ишке херек бис дээрзин билзин дээш, чаа бүдүрүлге черлерин болгаш ажылчын туруштарны херек кырында тургузар. Демир-бетон кылыгларын, тууйбуну бүдүрүп үндүрер, ыяшты долузу-биле болбаазырадыр талазы-биле төлевилелдер 2021 чылда боттанып эгелээр. Аңаа хамаарылгалыг шупту ведомстволар, Экономика яамызы, Информатизация болгаш харылзаа яамызы хууда программа ёзугаар боттандырар төлевилелдерге улуг хемчээлдиг информация деткимчезин көргүзери амгы үеде кончуг чугула. Бүдүрүлге черлеринге болгаш дузалал адырларга келир үеде боттарының хууда идепкейлиг киржилгезин республиканың чурттакчылары медереп билир ужурлуг. Специалистерниң сайгарып көргени-биле алырга, ол төлевилелдерни боттандырары чүгле тудуг адырының күш-ажыл рыногунга ажылчыннар хереглели 2,5 муң кижи чеде берип болур. 

Программа ёзугаар «Чедер» санатор-курорт болгаш кадыкшылга комплекизиниң бирги ээлчээн 2021 чылдың күзүн ажыглалга киирер. Ооң баштайгы ээлчээнге чылда 600 кижиниң кадыкшылын экижидерин планнап турар. Чаа санаторий комплекизи 2024 чылдан эгелеп чыл санында 8 муң ажыг кижини хүлээп ап болур. 

Бо объектиниң кайы хире үнелиин бөгүн кажангызындан-даа артык билип турар бис. Коронавирус халдавырының соонда кадыкшыл экижидеринге, хоочураар аарыглар-биле демиселге ооң ужур-дузазы стратегтиг сорулгалар чергелиг апаар-дыр.  

РЕСПУБЛИКА ЧЕРГЕЛИГ ТӨЛЕВИЛЕЛДЕРНИ БОТТАНДЫРАР 

Эргим чаңгыс чер-чурттугларым! Бистиң база бир идегелдиг курлавырывыс республика чергелиг төлевилелдерни боттандырар талазы-биле арга-дуржулгавыс деп санаар-дыр мен. Оларның үндезининде кончуг чугула ийи чүүл – тодаргай сорулга болгаш төлевилелдерниң киржикчилерин чон шилээни. Чаңгыс чер-чурттугларывыстың хереглелдерин бис шын үнелээш, чоннуң чугаалаары дег, “яблокту часпаан-дыр” бис. 

Бистиң төлевилелдеривис бөдүүн болгаш кижи бүрүзүнге билдингир. Чогум-на ындыг болгаш, кижилерниң чүректериниң деткимчезин ап, оларны эвилелдээн бис, хамыктың мурнунда бистиң суурларывыстың чурттакчы чонун. Бистиң 2015 чылда эгелээнивис социал төлевилелдеривис шуптузу эки түңнелдерлиг болган, оларны уламчылаар бис. Оларның аразындан эң-не чедиишкиннии “Аныяк өг-бүлеге – кыштаг”. Ону боттандырып эгелээнден бээр 5 чыл болган. Аныяк фермерлерниң бүдүн дивизионун – 525 ажыл-агыйларны тургузар арганы ол биске берген. Олар боттарының сайзыралының аңгы-аңгы чадазында, эпти-ле чугаалажырывыс ышкаш, ажыл чоруп турар. 

Бо чылын оларга «Чаа сорук» төлевилелдиң киржикчилери каттышкан. Ол чаа, бир янзы төлевилел база дыка ажыктыг болу берди. Чоннуң шилилгези бодун бадыткаан. Ооң киржикчилериниң хөй кезии бүгү-ле сагыш-сеткилинден кызып, чуртталгазынга чаа чүүлдерни чедип алыр, бодунуң өг-бүлезиниң чаагай чоруунуң таваан каш салгал бурунгаар салып каар деп турарлар. 

“Аныяк өг-бүлеге – кыштаг” төлевилелдиң эгезинде-ле кыштагжыларның хар-назынын кызыгаарлавайн барып болур бе деп айтырыгны көдээниң хөй чурттакчылары чаңгыс катап эвес салып турганнар. Бир эвес сээң харың 35-ден улуг, бодунуң херээн эгелеп алырынга күш-шыдал-даа, амыдыралдың болгаш ажыл-иштиң эки арга-дуржулгазы-даа бар болза, төлевилелге киржип болур бе? Ындыг айтырыгларны дыңнап, оларны билип турар бис.

«КЫШТАГ» ТӨЛЕВИЛЕЛИ 

Ам мээң чарлаарым болза, “Аныяк өг-бүлеге – кыштаг” төлевилел 2021 чылдан «Кыштаг» деп кыска аттыг боор. Ол дээрге төлевилелге чүгле 35 хар чедир назынныг, ийи ажы-төлдүг өг-бүлелиг аныяктар эвес, көдээниң 36-дан 55 хар чедир назынныг, ажыл чок чурттакчылары база киржип болур дээни ол-дур, бир эвес оларга, эң-не кол чүүл, чаңгыс суур чурттуглары бүзүрелин илередир болза. Кыштаг тударынга болгаш мал алырынга дузаны чүгле аныяк өг-бүлелерге көргүзер. Улуг назынныг өг-бүлелерге 200 баш шээр мал алырынга деткимчени бээр, а кыштагны олар боттарының күжү-биле тудуп шыдаарынга бүзүрээр мен.

“Эзирлерниң уязы” төлевилел бодунуң эвилелдээр ролюн хүреш залдары тударынга ойнады, көдээ суурларның чурттакчылары тудуг бригадаларын боттары тургузуп турдулар. 2021 чылда ол төлевилелди улам калбартыр бис, биче спорт залдарын 15 суурларга тудар. Бо чылын 10 залдарны туттувус. Төлевилелдиң негелделери ол-ла хевээр артар. Республиканың Чазаа тудуг материалдарынга акша-хөреңгини үндүрер, суурларның чурттакчылары боттарының холдары-биле тудар. Муниципалдыг органнар биче спорт залдарының девискээриниң чаагайжыдылгазын харыылаар, ол ышкаш акшаландырыышкынга боттарының үлүүн киирер. 

«Сорунза» деп чаа төлевилел база ындыг болур ужурлуг. Көдээниң культурлуг хөгжүлдезиниң төвү кезээде көдээ клуб чораан болгаш ол ындыг бооп артар. Суурга чаа көдээ клуб – республиканың соңгукчуларының кол чагыгларының бирээзи. Суурларның чамдыызынга Көдээ культура бажыңнарын кажан-даа тутпаан, ийи аал чурттаар бөдүүн бажыңнарны клубка дөмейлештир эде тудуп турган. Ол чөптүг эвес чорукту чок кылырының үези келген. Ындыг суурларга 7 клубтарны 2021 чылда тудар деп турар бис. Республиканың акша-хөреңгизи болгаш суурларның чурттакчыларының боттарының күжү-биле клубтарны тудар. Республиканың Саң-хөө яамызы бо төлевилелди боттандырарынга бюд­жетке акша-хөреңгини тускайлаар, парламент-биле чөпшээрежилгени эрттирер ужурлуг. Бо төлевилелди боттандырарынга 7 миллион рубльден эвээш эвес акшаны үндүрер деп турар бис. 

Оларны чүгле чаңгыс чыл дургузунда тудар ужурлуг бис. Ол бүгү күштерни аңгы-аңгы деңнелдерге мөөңнээрин негеп турар. Башкарыкчы рольду Чазактың социал блогу бодунга алыр ужурлуг. 

ХАРЫЛЗАА АЙТЫРЫЫ 

Көдээде амгы үеде чуртталганың бир чугула кезээ – харылзаа. Соталыг харылзаа амга чедир чок 10 суур республикада бар. Олар дээрге шоолуг-ла улуг эвес суурлар, ынчалза-даа ол байдал ындыг суурларның чурттакчыларынга кызыгаарлаашкын болбас ужурлуг. Терлиг-Хая суурну соталыг харылзаа-биле хандырар дээш, Кызыл кожууннуң администрациязының идепкейлиг чоруу мээң сеткилимге тааржыр-дыр. Акша-хөреңги чедишпес байдалга сагынгыр чорук болгаш тывынгыр дилээшкиннер дузалаан. Суурнуң девискээринге соталыг харылзааны тарадып шыдаар бедик суурганы тудуп үндүрүптер бис, а силер соталыг харылзаа дериг-херекселин аңаа эптеңер деп, Кызыл кожууннуң чагыргазы харылзаачыларга саналдаан. Херек кырында чогум-на ынчаар кылып кирипкеннер. “Терлиг-хая суургазын” харылзаа операторларының дузазы-биле боттары тургузуп турар.

 Чуртталганың чугула айтырыгларын шиитпирлээринге ындыг идепкейжи чорукту чүге деткип болбас деп бис. “Харылзаада бис” деп төлевилелди ажылдап кылып эгелээрин саналдап тур мен. Ооң үндезини Кызыл кожууннуң администрациязының арга-дуржулгазы болур ужурлуг. Муниципалдыг эрге-чагыргалар идепкейжи чоруун көргүзүп, суурларын “харылзаа зоназынга” киирер ужурлуг. Республиканың Информатизация болгаш харылзаа яамызы администрацияларның даргалары-биле демнежип, бо төлевилелди боттандырары эргежок чугула. Республикада ниитизи-биле 16 социал төлевилелдерни боттандырып турар. 2021 чылда ол төлевилелдерни акшаландырарын 70 хуу чыгыы көвүдедип, 270 миллион рубльге чедирген бис. 

ТАР-НЫҢ 100 ЧЫЛЫ 

Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым! Чаа 100 төлевилелдер республиканың чурттакчыларының идепкейлиг киржилгези-биле төрүттүнер ужурлуг. Тыва Арат Республиканың 100 чылын демдеглеп эрттирер деп турарывыс чылда бистиң адаларывыстың болган кырган-ачаларывыстың арга-дуржулгазын сактыры ажыктыг, олар улусчу тудуг аргазы-биле куруг черлерге хоорайларны болгаш суурларны тудуп үндүрүп турганнар. Олар боттандырары дүрген болгаш ажык-дүжүүн дораан бере бээр ылап-ла улусчу төлевилелдер болур ужурлуг. Төлевилелдерни сайгарып чугаалажыры, оларның ажыктыын илередири бүгү чоннуң чыыжы болгаш бадылаашкыны хевирге эртер ужурлуг. Чурттакчыларның саналдарының, деткимчезиниң үндезининге болгаш девискээрниң тускай байдалдарын, күштүг талаларын кичээнгейге ап, муниципалдыг эрге-чагыргалар кожууннуң хөгжүлдезиниң улусчу программазын ажылдап кылыр ужурлуг.  

Кожууннарның хөгжүлдезиниң эң эки 10 программалары дараазында чылдың август айда республика деңнелинге деткимчени алыр. Олар чаа чүс чылдың улусчу программалары болур ужурлуг. Юбилейлиг чылдың кол төлевилелин “Улусчу чөвүлел” деп адаарын, а келир 2021 чылды "Улусчу инициативалар чылы" деп чарлаарын сүмелеп тур мен. 

КӨДЭЭ АЖЫЛ-АГЫЙДА 

Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым! 2007 чылдан бээр көдээ суурларны деткииринче тодаргай угланыышкынныг бис. Чүге дээрге суурларның дүрген хөгжүлдезинге деткимче херек дээрзи билдингир. Чогум-на суурларда бистиң чаңчылдарывыс болгаш сагыгларывыс кадагалаттынып арткан, шагдагы-ла социал айтырыгларывыста чидиг байдалды чүгээртедириниң курлавырлары база суурларда. Ынчангаштың 2007 чылдан бээр үеде агрокомплекске деткимчени каш катап углаттырган, мал ажылын чорударының улусчу чаңчылдарын конститустуг үндезинниг болдуруп, малчыннарны деткиириниң төлевилелдерин боттандырып, АҮК-түң хөгжүлдезиниң класстерлиг хевирлерин ажыглап эгеледивис. 

Ол бүгү тодаргай эки түңнелдерлиг болду. Мал бажының саны мурнукузундан көвүдээн болгаш улам-на немежип турар. Эрткен чылдар дургузунда шээр малдың саны 1 миллион 300 муң баш чедир көвүдээн – ол дээрге чуртта бешки черде, Сибирьде бирги черде. 

Тараа ажыл-агыйын сайзырадырынче хөй күштү болгаш акша-хөреңгини сөөлгү чылдарда киирдивис. Көдээ ажыл-агый техниказының парыгын элээн чаарткан. Суггарылга системазын колдуунда катап тургустувус (улуг 12 суггарылга системаларын чаарткан) болгаш суггаттыг шөлдерниң хемчээлин улгаттырган. Ооң түңнелинде сөөлгү чылдарда тараа аймааның дүжүдү элээн бедээни көскү. Төнүп турар чылда шупту Тывага дүжүт бир гектардан ортумаа-биле 16 центнер, чамдык черлерде – 40-60 центнер. Ол дээрге 2006 чылдыындан барык 2 катап бедик-тир, ажаап алган тарааның ниити хемчээли бүдүн чартык катап хөй. 

Бо чылын Таңды кожуунда хары угда 5 муң тонна дүжүттү кадагалап болур күчүлүг тараа шаңының тудуу дооступ турар. Тарааны долузу-биле арыглаар тускай дериг-херекселди ол шаңда тургускан. Бо тараалаң кожуунда тараа кургадыр болгаш арыглаар комплекстиң тудуу дооступ турар. Ооң бүдүрүкчү күчүзү – 1 шакта 40 тонна, ынчангаш далган дээрбезин тараа-биле үзүктелиишкин чокка хандырып болур. 2021 чылда 2 дээрбе бүдүрүлгелерин республиканың төп болгаш барыын зоналарының девискээринге тударын планнаан бис: Таңды биле Чаа-Хөл кожууннарга. 

Экономиктиг байдал кончуг берге, хөй талалыг кызыгаарлаашкынныг нарын үеде чурттап турувуста, 2020 чылда чогум-на көдээ ажыл-агый эң-не дээре түңнелдерни көргүскени дыка өөрүнчүг-дүр. Берге үеде көдээ ажыл-агый база катап бистиң республикага айыыл чок чоруктуң “сыртыы” болду. Көдээ ажыл-агый чүгле хамчыктың халдаашкынын шыдашкан эвес, чоорту көдүрүлдү. Чем продукциязының кол хевирлериниң бүдүрүлгези бирден алды хуу чедир өзүлделиг болган.  

Көдээ ажыл-агыйның баазазын катап чаартып тургузарынга хөй күштү үндүрген бис. Бөгүн бистиң хараалывыс көдээ ажыл-агый продукциязын болбаазырадырынче, көдээ ажыл-агый продукциязының немелде өртээнде көдээ бүдүрүкчүлерниң үлүг-хуузун улгаттырарынче болгаш көдээниң ажыл-ишчилери белен эвес ажылындан орулганы хөйү-биле алырынче угланган.  

АГРОҮЛЕТПҮР ПАРКТАРЫ 

Бо чылын индустриалдыг болгаш агроүлетпүр парктарының тудуун эгеледивис. Ол дээрге бистиң сайгарлыкчы чаңгыс чурттугларывыс болгаш өске регионнардан инвесторлар боттарының бүдүрүлгелерин тургузуп болур белен технологтуг шөлдер-дир. Индустриалдыг парк чылыг болгаш электри энергиязы-биле хандыртынган, аңаа ажыл-агыйжы чоруктуң кол угланыышкыннары – тудуг материалдарын бүдүрери, ыяшты, көдээ ажыл-агыйның чиг эдин болгаш чайгаар кат-чимисти болбаазырадыры.  

Тыптып келген ажыктыг байдалдарга улуг инвесторлар сонуургалын илередип эгелээннер. Бүгү делегейге билдингир «Natura Ciberica» компанияның республикага чыжыргананың улуг плантацияларын тарыыр, чыжырганадан продукция бүдүрер планнарының дугайында дыңнаан боор силер. Чогум-на ындыг улуг резидентилер бистиң сайгарлыкчы чаңгыс чер-чурттугларывыска дузалыг апаар. Чижээлээрге, чайгаар үнген кат-чимисти болбаазырадырынга 33 муңдан эвээш эвес кижини хаара тудуп болур. 

Агробүдүрүлге парыгы келир чылын бодунуң ажыл-чорудулгазының бирги ээлчээнче үнүп кээр ужурлуг – складтарын арендаже берип эгелей бээр. Дараазында ээлчеглерде янзы-бүрү дериг-херекселдерлиг – болбаазырадыр, соодукчу камераларлыг, садыглаар болгаш делгээр дерилгелерлиг шөлдерин бере бээр. Агробүдүрүлге парыгы тус черниң көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлериниң кооперация чорудар шөлү апаар ужурлуг. Ооң түңнелинде бистиң мал болгаш чер ажылдыг улустарывыс боттарының барааннарын херек кырында садып-саарыптар арганы алырлар. 

ИНВЕСТОРЛАРНЫ ХААРА ТУДАР 

Инвесторларны бээр киириштиреринге бисте чүү-даа бар. Бирги ээлчегде ол болза экологтуг арыг, органиктиг барааннар-дыр: «Россияның амданныг чемнери» деп Бүгү-россия конкурузунга үш тиилекчилер аразынче кирген кайгамчыктыг тыва хой эъдинден эгелээш, бодунуң аъш-чем болур ажыктыг үндезиннери-биле тыва үндезин чемнерниң хевирлери – ак чем, далган, тараага чедир. Республиканың девискээринге эки логистиктиг төптү организастааны-биле тыва барааннарны садып-саарар дээди чадага чедир сайзырай берген рынок байдалдарын тургузары – бистиң барааннар бүдүрүкчүлеривиске бодунуң бүдүрүлгезин сайзырадырының келир үезин көөр аргазы ол-дур.  

Экономиктиг өзүлдениң кол шимчедикчизи, хамыктың мурнунда, сайгарлып билири, сайгарлыкчы чорук-тур. Саң-хөө кризистериниң берге байдалдарында бизнеске дуза кадып идиг бээри, ажыл-херекчи активтиг болурун сайзырадырынга херек байдалдарны тургузары бистиң ажылывыстың кичээнгейиниң кезээде төвүнге турган. 2006 чыл-биле деңнээрге күрүне талазындан деткимчениң хемчээли 6 катап хөй бооп турар. Бизнес-биле кады бис, инвестиция байдалында боттарывыстың рейтингилиг туруштарывысты экижидип, дыка улуг ажылды чоруткан бис. Ооң иштинде, технологиктиг коштунугларның янзы-бүрү хевирлериниң талазы-биле, чөпшээрелдерни бээр чурумну эрттирер хуусааларны кызырган бис, дуза чедирилгезиниң “чаңгыс соңганың” системазын киирген бис, янзы-бүрү стартап­тарның деткимче болгаш чанынга уделге чорудар инфраструктураны тургускан бис.

САЙГАРЛЫКЧЫ ЧОРУКТУ ДЕТКИИР 

Ковид кызыгаарлаашкыннарының үезинде биче болгаш ортумак бизнеске (БОБ) тускай деткимче херек болу берген. Ону дөрт муң ажыг БОБ субъектилери алган. Деткимчениң ниити түңү 1,5 миллиард рубль болган, ооң иштинде 350 млн рубльге тускай үндүрүг чиигелделерин киирген бис. 

Сайгарлыкчыларга деткимче көргүзеринге туружувус чаңгыс болганы дээш, депутаттар корпузунга четтиргеним илередип тур мен. Чаа эгелеп чоруур хууда сайгарлыкчыларга үндүрүг онаарының бөдүүнчүткен болгаш патентилиг системаларын езугаар үндүрүг дыштанылгазын 2024 чылга чедир узаткан бис. 

2021 чылды төндүр үндүрүг онаарының бөдүүнчүткен системазын езугаар чиигелделиг хемчээлдерни БОБ-ка 6 хуудан 3 хууга чедир, а «орулгалар казыыр чарыгдалдар» деп системага дүүштүр 15 хуудан 7 хууга чедир эвээжедипкен бис. 

2021 чылдың январь 1-ден эгелеп бистиң чурттувустуң бүгү девискээринге чыл дургузунда хемчээлин баъш удур тодарадып каан орулгадан чаңгыс аай үндүрүгнү (ТОЧҮ) тыртпастай бээр. 

 Бистиң сайгарлыкчыларывыс бо чылдың төнчүзүнге чедир үндүрүг онаарының кол азы бөдүүнчүткен сис­темазынче шилчий бээр ужурлуг. Хууда сайгарлыкчылар үндүрүг онаарының патентилиг системазын болгаш профессионалдыг орулгадан үндүрүгнү (ПОҮ) шилип ап болурлар. Бо тускай чаа үндүрүг режими июль 9-та эгелей берген деп чүвени демдег­лээр ужурлуг мен, ол 10 чыл иштинде күштүг болур болгаш үндүрүг онаалдазы хууда сайгарлыкчыларга 4 хуу болур, юри­диктиг талаларга 6 хуу болур. Бо хүн­де республиканың 1600 ажыг үндүрүг төлекчилери бодунга ПОҮ режимин шилип алган. Оларның саны өзер дээрзинге бүзүреп тур мен, чүге дизе үндүрүг онаарының ол хевири элээн каъш эки талаларлыг бооп турар: онлайн-форматка бүрүткедип ап болур; орулгаларны санаары «Мээң үндүрүүм» деп мобилдиг коштунугга ала-чайгаар болдунар болгаш отчёттар болгаш декларациялар киирген херээ чок; хыналда-кассалыг техника сатпас; камгаладылга дадывырларын төлевес боор. Хууда сайгарлыкчы деп эрге-байдал чокка ажылдап болур болгаш бодунуң ажыл-биле бот хандырылгазын күш-ажыл дугуржулгазын ёзугаар ажылы-биле катай таарыштырып ап болур. Ынчан кол ажылдап турар черинге хамаа­рыштыр стажы үзүктел чок болур.  

Экономиканың көдээ ажыл-агый, транспорт, тудуг болгаш өске-даа адырларынче “бот тускайлаң ажылдыг” кижилерни шимченгир киириштирер херек. 

 Сайгарлыкчыларже кыйгы салырын күзеп тур мен. “Ажырбас-ла боор!” дээш, чажыт эртер черлер таварып өде халыыр­ болза, бизнес чедиишкинниг болбас. Тургустунуп келген байдалдың эки талаларын эң-не хөйү-биле ажыглап турар кижи, ол чедиишкинниг кижи боор. Чаа байдалдарны кызыгаарлаашкын деп хүлээвейн, а оларны бодунуң сайзыралынга ажыглап турар. Ынчан, ала-чайгаар-ла, хоойлужудулганың шупту негелделерин күүседир херек. Ол ындыг чурумнуг болуру ажылга база бонус болур, чаа эгелээшкиннерже эрттирилге болур.

 Республиканың Сайгарлыкчы чорукка деткимче бээр фондузу ылап-ла ындыг деткимче бээринче угланган болур ужурлуг. Күрүнеден деткимче чаа байдалдарны сайзырадырынга күштүг идиг боор ужурлуг. 

Аныяктар ону ылаңгыя эки билип, ылап-ла медереп каапканнар, ылап-ла олар аъш-чем чедирип бээринче дыка дүрген өскертинипкеннер, интернете активчи үнүп келгеннер болгаш боттарының дистанционнуг сервистерин сайзырадып турарлар. Аныяктарның чогаадыкчы арга-шинээн азы креатив индустриязын сайзырадырынче доктаамал быжыг чүткүлдүг дилээшкиннери бар бооп турар. Креатив чүгле чогаадыкчы арга-шинээнге хамаарыштыр эвес, ону амыдыралга боттандырарының кижи бүрүзүнге билдингир болгаш бөдүүн, чоок хевирлеринге хамаарыштыр база болур. Чурттаар девискээрни долдурар апаар, ону кылырда аныяктарның чогаадыкчы энергиязынга болгаш чаа технологияларга даяныр. 

Чижээлээрге, өг-бүле бүрүзүнге үндезинниң үндезининге ооң чурттаар оран-савазы болур. Ол бөгүн кандыг болур ужурлугул? Ынчанмайн канчаар, ол эптиг, амгы үениң болгаш комфорттуг азы чаагайжыттынган эптиг байдалдары дээди чадада болур ужурлуг. Амгы болгаш салгал дамчып келген чурттаар оран-саваларны каттыштырганындан үнүп келген чурттаар оран-саваның чаа майыын ажылдап кылыр болгаш саналдап киирер херек. Бо дээрге креативтиг бизнеске ажылдаар шөл-дүр, ол амгы тургустунуп турар хереглелдерге чагыртпас боор, ол чаа үзелдерни дидими-биле саналдап турар. Бо талазы-биле Сайгарлыкчы чорукка деткимче бээр фонд, Бизнес-инкубатор, Садыг-бүдүрүлге палатазы дээн ышкаш структураларның удуртукчу ролю ында бооп турар. 

ЧОНЧЕ КӨРНҮР ХЕРЕК 

Күүсекчи эрге-чагырга органнары кижилерниң эң-не чидиг дилеглиг чагыгларынче угландыр көөр херек, амгы үеде республиканың чурттакчыларының иштинде эң-не күштүү, улуу-биле эскерип, сеткип турары хөлчүгештерни долдурар херек. 11 ай иштинде харылзааның янзы-бүрү каналдарын таварыштыр бисче 104 муң чыгыы билдириишкиннер кирген, эрткен чылдың бо үезинге деңнээрге 16 катап хөй. Кижи бүзүрээр арга чок өзүүшкүн! Бир талазындан, бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыс берге үеде бистен дуза дилеп турарын ол херечилеп турар, эрге-чагыргага бүзүрели улгадып турар. Борта кожууннарның онлайн-хүлээп алыышкыннарын онзалап демдеглексеп каары күзенчиг, шупту билдириишкиннерниң чартыы оларны таварыштыр эрткен. Өске талазындан билдириишкиннерниң хөй бооп турары, пандемия үезинде чаа чидиг айтырыгларның, ниитилелдиң талазындан немелде кыйгыртыышкыннарның болгаш немелде дилеглерниң тыптып келгениниң дугайында чугаалап турар. Ол чаа дилеглерни, негелделерни күрүне тургузуглары-даа, бизнес адыры-даа күүседип болур. Ковид үези болгаш чурттуң Президентизиниң идепкейин ёзугаар чурттакчы чонга деткимче көргүзери, кризистиг байдалдарда ажылдаарынга шупту албаннарның чамдыызы белен эвес деп чүвени көргүскен. Күш-ажыл болгаш социал политика яамызы социал чиигелде алыр чаа кижилерниң санын баъш бурунгаар шын тодарадып шыдаваан деп чүве билдингир апарган, ооң соонда бот-боттарын билчишпейн баар чоруктарның саны көвүдей берген. Ынчап кээрге, ылап-ла бо угланыышкынга бурунгаар шимчээри херек, бодунуң структураларының ажылын, чаа деткимче хевирлери эң-не дүргени-биле орта ажылдап эгелээр кылдыр, ынчаар делгемчидер.  

Амгы байдалдарда ведомстволар аразынга документилер солчулгазы чамдыкта ажылдавайн баар деп чүве биске билдингир апарган. Удуртулга органынче янзы-бүрү шынзылгалар алыр дээш кижилер боттары барып кирер ужурга таваржы бээр ындыг таварылгалар база тургулаан, халдавырлыг аарыг айыылы-биле холбашкан кызыгаарлаашкын үезинде ону кылып болбас турган. 

 КОММУНАЛ АЖЫЛ-АГЫЙ АДЫРЫ 

Коммунал ажыл-агый (КАА) адыры эң-не коммуникативтиг эвес чер бооп артып каап турар. Амга чедир удуртулга компаниялары болгаш хоорайның мэриязы эң-не изиг берге айтырыгларны шиитпирлээри-биле бажыңнарның чурттакчылары-биле дорт харылзааның интерактивтиг механизимин ажылдап кылбаан. Республиканың чурттакчылары боттарының удуртулга компанияларын, ооң ажылдакчыларын дилеп маңнап, кандыг-бир айтырыгны шиитпирлеп бер деп чаннып турбас ужурлуг. Интернет таварыштыр боттарының дилеглерин бээр болгаш ооң күүселдезин эдерип көөр аргазын организастап каан боор ужурлуг. Күүсеттинмээн дилеглер бүгү-ле сонуургалдыг албан-дужаалдыг кижилерниң экраннарынга кызыл өң-биле өрттенип турар боор ужурлуг. 

Инцидент-менеджментиниң амгы үеде күштүг болуп турар системазы күүсеттинмээн өске-даа багай чүүлдерниң чыглы берген бөлүүн ылап-ла бо адырларынга чырыдып эккээр ужурлуг, ылаңгыя, муниципалдыг деңнелге. Ковидтиг нарын байдал безин кижилерден кээп турар дилеглерниң рейтингизинче салдар чедир­бээн. Социал айтырыглар - хүн айтырыында бирги черде бооп артпышаан (56,8 хуу). Шупту вице-премьерлер боттарының угланыышкыннарында айтырыгларны онзагай хыналдага тудуп алырын негеп тур мен. Дилеглерже анаа чүгле кичээнгей салып каар болгаш оларга харыылар чорударындан өске эки чүүлдерни кылырынга өөренип алыр хүлээлгелиг боор бис. Оларны шинчилээр херек, кризистиг байдалдарны болдурбазынга таарымчалыг чүүлдерни тургузар, чидиг айтырыгларның көвүдээрин болдурбас. Бодумнуң оралакчыларымдан квартал санында кылыр режим-биле хамаатыларның киирген дилеглери-биле, хөй-ниитиниң көдүрүп турар чидиг айтырыгларын шиитпирлээр талазы-биле ажылдың байдалының дугайында медээлерни манап тур мен.  

2021 ЧЫЛ – ТАР-НЫҢ 100 ЧЫЛЫ

 Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугла­рым! Бис юбилейлиг чылче, Азия Төвүнге чаа күрүнени – Тыва Арат Республиканы (ТАР) чарлаанының 100 чыл болган оюнче кирип тур бис. 

ТАР-ның 23 чыл иштинде туруп турганы – бо бистиң республикавыстың төөгүзүнде чугула үе-чада-дыр. Херек кырында көшкүн чон күрүне турбаан черден кыска хуусааларда шакпыны-биле көңгүс чаа чуртталгаже орукту эрткен. Күрүне тургузуунуң бүгү-ле им-демдектери-биле – сүлде демдектиг, туктуг, конституциялыг, эрге-чагырга органнарлыг. Бо бистиң чонувустуң бүгү-ле чедиишкиннери-биле болгаш чидириглери-биле катай үнези чок төөгүлүг чүъгү-дүр. Бөгүнде ТАР-ның төөгүзү ону эң-не делгереңгей ханы шинчилээрин, билип аарын болгаш сайгарып боданырын негеп турар. Ында бижиктиң, тыва литератураның, уран чүүлдүң, кадык камгалал болгаш өөредилге системаларының тиктен эгелеп тургустунганының, күш-ажыл чорудулгазының хевирлерин дилеп эгелээниниң төрүттүнген дазылдары бар бооп турар. Бистиң мурнувуска чораан салгалдың эң-не үнелиг арга-дуржулгазы болза чаартылгаже кайгамчык чүткүлү ол бооп турар-дыр.  

20-ги чылдарның соонда чарлаан капиталистиг эвес сайзыралдың курузу Тываны модернизастаарының бир вариантызы бооп турган. Ону чорудуп турганының үезинде республиканың социал-экономиктиг болгаш культурлуг сайзыралынга эвээш эвес чедиишкиннер чедип алдынган. ТАР-ның эде тургустунууш­куну эрге ёзу-чаңчылдыг ниитилелче чаа чүүлдерни киириштирерин таварыштыр эртип турган. 

30-ги чылдар үезинде тыва, совет күрүнениң найыралчы дузазынга даянып алгаш, боду бижиктиг апарган, 10 чыл эрткен соонда чурттакчы чоннуң бижикти билири 1,5 хуудан 65 хууга чедир өзе берген, школаларның саны 7-ден 70-ге чедир өскен, өөреникчилерниң саны барык 10 катап өскен. Национал каадырларны чедиишкиннии-биле белеткеп эгелээн – Совет Социалистиг Республикалар Эвилелиниң (ССРЭ) өөредилге черлеринге ол чылдарда улус ажыл-агыйының болгаш социал адырның янзы-бүрү органнарынга ажылдаар мергежил чедип алган 826 ажылдакчыларны белеткээн. 

 ССРЭ-ниң дузазы үнези чок онза­гай турган, ынчалза-даа бистиң ача­ла­ры­выстың болгаш кырган-ача­ларывыстың ынчангы салгалынга хамааржыр чүүл болур оларның күш-ажылче чүткүлү, чаа чүүлдерни билип алыксаар күштүг күзели бөгүн биске сагыш-сеткилдиң уттундурбас хөлзээшкинин арттырып турар. Амдыгаа дээр суурларда уруглар улусчу тудуг чорудар арга-биле бистиң улуг салгалывыстың тудуп кааны ол школаларда өөренмишаан хевээр. Ол чылдарның ажылчыннары школа, уруглар сады, эмчи бажыңнарын тударын бодунуң чуртталгазының кол херээ кылдыр хүлээп ап, бодунуң күзелин долу бердиниишкин-биле амыдыралга боттандырып турганнар. Ол хей-аът болгаш арга-дуржулга бөгүн безин чугула болур. Тываның XXI-ги вегинде аныяк салгалга ылап-ла оларны – хей-аът болгаш арга-дуржулганы эң-не күштүү-биле ажыдары, таныштырары херек. 

2021 чыл дээрге – Тываның эки дээн кижилериниң дугайында чугаалаар аргавыс-тыр, бодувустуң өг-бүлевистиң төөгүзүнче бистиң республикавыстың төөгүзүнүң кайгамчык болуушкуннарын таварыштыр көөр аргавыс-тыр.  

"КЫРГАН-АЧАМГА ЧАГАА" ТӨЛЕВИЛЕЛИ 

Ийи эпоханың салгалдарын каттыштырар дээш «Кырган-ачамга чагаа» деп чижеглей адаан аттыг төлевилелди ажылдадып эгелээрин саналдап тур мен. Аныяк кижилер, школачылар, студентилер боттарының ада-өгбелеринге төрээн хоорайында, суурунда, бүдүн республиказында чуртталга канчаар өскерли бергениниң дугайында чугаалап берип болурлар. Бо бүгү чылдар иштинде чаа чүү тыптып келгенил, ооң уйнуктары кандыг кижилер апарганыл, олар кандыг чедиишкиннерни чедип алганнарыл – бо бүгүнү душкан-на кандыг-даа форматка кылып болур: эргиде бижип турганы чагаада дег, видео-чечен чугаа дег кылдыр, төөгүлүг эссе ышкаш, театржыткан шии ышкаш кылдыр канчаар-даа кылып болур. Төлевилелдиң удуртур башкарыкчылары кылдыр Национал музей болгаш Информатизация болгаш харылзаа яамызы киржип болурлар. Төлевилелдиң түңнелин чаа Аныяктар ордузунуң юбилейлиг экспозициязынга төлептии-биле киирип каап болур. Бис боттарывыстың эрткен үевисти сактыр ужурлуг бис, амгы үевиске чоргаарланыр болгаш келир үевиске бүзүрээр ужурлуг бис. 

 ТЫВАНЫҢ ХӨГЖҮЛДЕЗИ 

Россия биле Тываның каттышканының 100 чыл оюн бис 6 чыл бурунгаар демдеглеп эрттирген бис. 1914 чыл – ол дээрге Россияның составынче Тываның ХХ вгениниң эгези-дир. Ол каттыжыышкынны Тыва күрүнени янзы-бүрү хевирлерге тургузуп болгаш сайзырадып тургаштың боттандырып турган: протектораттың хевиринге, национал күрүнениң хевиринге, РСФСР-ниң составында автономия хевиринге болгаш, адак соонда, Россия Федерациязының субъектизиниң хевиринге сайзырадып турган. Делегейге ажыттынып келген Тыва Россия-биле чүс чыл иштинде кады чоруп келген, ол үе, төөгүнүң шимчээшкинин өскертипкен бо мындыг аар-берге айыылдыг-даа база эки-менди чырык-чаагай-даа болуушкуннар-биле долу бооп турар.  

Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым! Тыва Арат Республиканың 100 чыл ою – бо бистиң республикавыстың сайзыралының төөгүзүнде тодаргай ужур-уткалыг бир чугула кызыгаар-дыр. Бо анаа эвес санааш­кынныг үеге чедип келгеш, сөөлгү чылдарже кичээнгейлиг хая көөр херек. Бис силерниң-биле кады кризистерниң чедирген өлүмнүг салдарларын ажып эрттеринге дыка хөй чүүлдерни кылган-дыр бис, амгы рынок байдалдарында катап тургузарының баазаларлыг, инфраструктуралыг байдалдарының анаа эвес оруун эрткен бис. Дорту-биле чугаалаар болза, чаа оруктарны болгаш көвүрүглерни тудуп, самолеттар ужары-биле дээрни ажыдып, бүдүрүлгени катап чаартып, ажылдадып турар бис, чурттаар оран-саваны чаартып, чаа школаларны болгаш уруглар садтарын тудуп турар бис. Бистиң Тывавыс уругларывыска оларның Төрээн чери, ынак болгаш солун аал-чурту бооп, ынчаар улаштыр артып каар кылдыр бүгү чүвени кылып турар бис. Төрээн Тывавыс оларның чаа-чаа чедиишкиннеринге күш бээр чери бооп турар.  

2020 ЧЫЛ – ХАМЧЫК ААРЫЫ... 

Делегей мырыңай бистиң караавыска-ла өскерлип турар-дыр. 2020 чыл ол өскерлиишкиннерниң онзагай чырык көргүзүү болу берди. Бис шуптувус аажок нарын кыйгы, шенелде-биле үскүлежи бердивис. Коронавирус бистиң кадыкшылывыстың кадыг-быжыын шенеп, үнелеп тур. Бис чаа байдалдарга албадал-биле чурттап өөренир ужурга таварыштывыс. Дүвүрелге алдырбайн, чурттаарын даартагы хүнче соңгаарлатпайн, а бөгүнгү хүнде долу чаагай чуртаар. Мерген угаанныгларның чугаалаары дег: эртениң-не хүн үнүп кээр, чаа хүн дүжүп кээр. Чуртталга уламчылап турар. Биске бурунгаар чорууру херек. Душкан-на озалдаашкын – ол чидирип алганывыс арга-шинектеривис-тир. 

2021 – ПОЛИТИКТИГ БОЛУУШКУННАР ЧЫЛЫ 

2021 чылда бисти чугула политиктиг болуушкуннар манап турар. Ол болза Күрүне Думазының депутаттарының болгаш республиканың дээди эрге-дужаалдыг кижизиниң соңгулдалары-дыр. Тываның сайзыралынга шилип алдынган стратегтиг оруктуң эрткен болгаш амгы үелерде аразында харылзааларын арттырып аарын кол чүүл кылдыр санаар мен. Эрткен үениң частырыгларын катаптавазы, удурланыышкыннарже болгаш политиктиг сөс былаажып, аас-дыл үндүреринче кирерин болдурбазы чугула болур. Эмин эрттир политиктиг ат-алдар сүреринден чоннуң чаңгыс аай болуру чугула боор, республиканың моон соңгаар сайзыралы кым-бир кижиниң эрге-чагыргага олурарындан азы шуут сыр дедир – оон аажок халбактанырындан хамаарышпас боор ужурлуг! Республиканың келир үезин кымга бүзүрээрин чон шиитпирлээр! Бодунуң чонун куду көрүп тура, ооң чедип алган чедиишкиннеринге удурланып тура, кым ыыткыр кылдыр алгырарындан эвес, хамыктың мурнунда, ооң ажыл-херээнге хамаарыштыр үнелевишаан, шиитпирлээр. 

Соңгулдаларның түңнелдерин ёзугаар, чедип алдынган чүүлдерге даянып тургаш, салдынган планнарны амыдыралга боттандырып шыдаар команда тургузуп аары чугула болур. 

Бис ажылдап шимченириниң чаа программаларын камгалап алган бис, улуг чурт республиканы деткип турар. 2021 чылда сайзыралдың чаа төлевилелдери ажылдап эгелээр ужурлуг, национал төлевилелдер талазы-биле оон-даа хөй тудугларны тудары көрдүнүп турар. Бис боттарывыстың өг-бүлелеривис болгаш ажы-төлдеривис дээш сагыш човаар ужурлуг бис, ону кылырда бис кадык-шыырак, чедиишкинниг боор, ажылдаар болгаш акша-шалың алыр ужурлуг бис. Идепкейлиг база, кызымаккай база болур ужурлуг бис. Бис ажылдап шыдаар бис. Тываның келир үезинге бүзүревишаан, бүгү-ле бергелерни болгаш шаптараазыннарны ыяап-ла ажып тиилеп эрте бээр бис.