Ш. Кара-оол: Күскү дүжүт – орулга ажылдап алыр арга

 14 кожуун мал чеминиң белектелин чогуур үезинде дооскан. Эрзин (94,7 %), Чеди-Хөл(95,9 %) база Мөңгүн-Тайга (90,8 %)кожууннарда ажылдар адакталган. Таңды, Каа-Хем, Бии-Хем кожууннар тараан сигенден чаагай дүжүттү ап, тус-тузунда 9400, 2700, 845 тоннаны ажыр кезип алган. “Аныяк өг-бүлеге кыштаг”, “Чаа сорук” губернатор төлевилелиниң киржикчилери мал чеминиң кампаниязын эки чорудуп, кышка удур шыырак белеткенген. 

Республиканың тараа ажыл-агыйлары сентябрьның ортандан тараа дүжүдүнүң ажаалдазынче кирген. Таңды, Чаа-Хөл кожууннарның тараа шөлдеринде тарааның үнгени чаагай. Таңдының тараажылары сөөлгү чылдарда туруп көрбээн тарааны – бир гадан-на 35 центрни ажаап эгелээн. ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызы тарааның шынарынга үнелел бээр инспекцияже күскү чаа дүжүттүң үрезинин хынадырга, ”тулган” деп демдекти берген. Ынчангаш Саян ажыр, Красноярск крайже база Хакас Республикаже садыг-саарылганы кылыр план бар. Далган-тарааны чидириг чокка ажаап алыр дээш, чер ажыл-агыйларының техниктиг хандырылгазын күштелдирип, лизинг-биле комбайннарны саткан. Республиканың эң шыырак тараа ажыл-агыйларынче - Таңдының тараа шөлдеринче - үш, Чаа-Хөлче - бир комбайн немелде күш кылдыр үнген. Улуг-хемчилерниң алыр комбайны Красноярск крайдан орукта кел чоруур. 

“Ам мурнунда бир айтырыг – тарааның күскү дүжүдүн таптыг шыгжап алыры. Ажаап алган тараа хар адаанга барбас кылдыр, чогуур агаарлыг, кургаг аңмаарлар херек. Таңдыда тараа шыгжаар эрги шаңны катап ажыглалче киирер дээш ында ажылдарны кылган. Ындыг болзажок, дүжүт хөй болганындан, Кызыл хоорайга тараа кургадып, шыгжаар немелде черлерни тудар боор бис. Эки шыгжаттынып, кадагалаттынган тарааны кожа Моолче садарының айтырыын көрүп тур бис. Чаа-Хөл кожууннуң Шаңчыда база тараа эки үнген. Тараа шыгжаарынга көдээ черлерде артып каан, октаттынган черлерни катап арыглап, аштап, септээрин сүмелээн бис.  

Таңды кожууннуң шөлдеринде кызыл-тас, сула, ак-тараа, чиңге-тараа, рапстан аңдыда, бо чылын хүрең-тарааны (гречканы) тараан. Дүргенниң шөлдеринде кандыг-даа химиктиг чемишчидилге чокка бир дугаар тараан тараа культуразының дүжүдү эки болуру баш удур билдинген. Алтай Республикадан көдээ ажыл-агый специалистери келгеш, Тывада үнген гречканың дүжүдүн мактаан. Тарааның дүжүдүн чоокку чылдарда даштыкы чурттарже үндүр садып болурун база чугаалажып тур бис” - деп, ТР-ниң көдээ ажыл-агый сайыды А. Дун чугаалаан.  

“Маңаа чүгле чеже дүжүт ажаап алганынга сан-чурагайлар эвес, а каш кижи кандыг ажылдарда хаара туттунганын, чоннуң орулгалыг кезээн экижидер дээш чүнү канчалганын чугаалаар болза эки. Хамчыктыг аарыгның өөскээн үезинде арыг-агаарлыг черлерге ботка-даа, чоок кижилеринге-даа ажыктыг кылдыр ажылдаары артык эвес. Күскү дүжүт-биле тодуг-догаа кышты эртип, хөй акшаны ажылдап алырын билир бис. Мен сес класска, күскү дүжүт шөлүнге ажылдааш, бир дугаар шалыңынымны алганымны утпас мен. Ынчан улуг, бичии, школачы, студентилер дивес, дүжүт ажаалдазынга албан киржир боор чүве. Ам база чонну ынчаар эвилелдээр херек. Хову-шөлдерде дүжүттү ажаашкаш, ону акша кылдыр хуулдуруп алырынга деткимчени көргүзер. Кижилерге ажылды сүмелеңер, акшаны төлеп бериңер. Социал албан черлери, Өөредилге яамызы, Кадык камгалал яамызы көдээ бүдүрүкчүлеривис-биле керээлерни чарып, боттуң шынарлыг, чаа, эки продукциязын четчир кылдыр курлавырлап алыры чугула. Шыгжаар черлер дилээриниң бертинде, садып алыкчыларны тывар. Ажыл-хөделиишкиннерниң тодаргай чорудуун тургузуп, кижилерге-даа, ажыл-агыйларга-даа акша ажылдап алыр арганы бээр. Чылдың бо үези кижилерге орулга ажылдап алырынга эң-не эптиг үе. Бойдустуң байлаа – кат-мөөгүнү, тайга тооруун, чочагай үрезинин чыып, акшаны ажылдап, кышка белеткенип болур. Ол “чаштынып ойнаан” ышкаш болбазын дээш, тайга-даксылче үнүп турар кижилер чогум каяа турлагланып, дыштанырын хандырар” – деп, Тываның Баштыңы чугаалаан.