Наадым байырлалында республиканың шалып-ишчи малчыннарын демдеглээн

Республиканың мурнакчы малчыннары, муңчу малчыннар, кожууннар чагыргаларының удуртукчулары, көдээ ажыл-агый специалистери болгаш адырның хоочуннарының киржилгези-биле Наадым-2020-ниң байырлыг кезээ болуп эрткен. 

Тыва Республиканың Чазак Даргазының бирги оралакчызы А.В. Брокерт Тываның Баштыңы Шолбан Валерьевич аарып турза-даа, чылдың түңнелдерин үндүрген республиканың көдээ ишчилериниң, малчыннарның байырлалы «Наадымга» тураскааткан “төгерик столдуң” киржикчилеринге, хүндүлүг мурнакчы малчыннарывыска, кожуун чагыргаларының удуртукчуларынга көдээ ишчилериниң кол байырлалы-биле байырын чедиргенин дамчыдып, удавас оларның шалып ишчи одуруунга чедип келирин чугаалаан.

 “Амгы үеде көдээ ишчилерниң бүдүрген продукциязы экономиканың үндезинин тургузуп, чонну шынарлыг аъш-чем-биле хандырып турар. Республика ниитизи-биле 6218 млн рубль хемчээлинге көдээ ажыл-агый продуктузун бүдүрген, ооң 81 хуузу көдээниң ишчилеринге онаажыр. 2019 чылдың түңнели-биле алгаш көөрге, республикада шээр малдың саны 6,1 хуу өзүп, 1203,41 муң баш, улуг мыйыстыг бода мал 6,4 хуу өзүп, 177,8 муң баш, чылгы мал 5,1 хуу өзүп, 86,86 муң баш четкен. Сүт бүдүрүлгези 1 хууга көвүдеп, 64,7 муң тоннаны бүдүрген. Ону малчыннарывыстың болгаш ТР-ниң Чазааның күрүне деткимчезиниң ачызында кады ажылдааш чедип алган бис” - деп, А. Брокерт демдеглээн.

 Тыва Республиканың агроүлетпүр комплекизинге 494,8 млн рубльдиң деткимчезин берген. Ооң 147,9 млн-ин - эъткир болгаш сүткүр мал ажыл-агыйларынче, 32,5 млн-ин – техника чаартылгазынче база бичии ажыл-агыйларны деткииринче 213,4 млн рубльди угландырган. Ооң шиңгээлдези-биле 139 тараачын-арат ажыл-агыйлар тургустунган. Оларның санында аныяк кыштагжылар, ивижилер хонаш-турлаа, грант алыкчылары бар. 

Республиканың көдээ ажыл-агыйының мал адырын хөгжүдеринге уксаажыдылга ажылын хөгжүдери малдың продукциязын экижидеринге улуг салдарлыг. Бо хүнде Тывада уксаажылга ажылын чорудар лицензиялыг 37 ажыл-агыйларда 15679 баш мал бар. Калмыкия, Бурятия болгаш Алтай Республикалардан ниитизи-биле 566 баш бүдүрүкчү кошкарларны 6 коданда аңгылаан. Ол ышкаш Дагестандан 47 бүдүрүкчү хуналарны база садып алган. 

Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң эгелээни “Аныяк өг-бүлеге кыштаг” төлевилел экономиктиг болгаш социал улуг рольду ойнаан. 2016 чылдан эгелеп төлевилел боттаныышкыны-биле 523 арат ажыл-агыйлар тургустунган. Аныяк малчыннарның малының бажы 105 муң баш четкен. Ажыглаттынмайн чыткан одар-белчиирлерни шиңгээдип, экономиктиг ажыктыг болганын, А. Брокерт демдеглээн. 

Улаштыр Тыва Республиканың көдээ ажыл-агый сайыды А. Дуннуң удуртулгазы-биле эрткен “төгерик столда” малды семиртиринче угланган технологиялар дугайында чугула айтырыгларны сайгарып чугаалашкан. Ылаңгыя Тываның көдээ ажыл-агый талазы-биле эртем-шинчилел институдунуң эртем ажылдакчызы Луду Байырмаа малды семирти азыраарында эртемге үндезилээн дыңнадыгларын кылган. 

“Тыва Республиканың көдээ ажыл-агый адыры Россияның деңнелинде эки көргүзүглерлиг регион кылдыр санаттынып турар. Чылдың-на кирип турар орулганың (6 миллиард хире рубль) 80 хуузу мал ажыл-агыйынга хамааржыр. Бо хүнде Тыва Республикада 1 млн 200 муң баш шээр мал бар (Россияда 5 дугаар черде турар). Бода мал саны 177 муң четкен. 2010 чыл-биле деңнээрге 30 хуу өскен. 86 муң баш чылгы мал 2010 чылда 40 муң турган, бо хүнде ийи катап өскен. Шээр мал бажы 1 млн оранчок ашкан-даа болза, ооң эъдиниң бүдүрүкчүлүү кошкак. Чижээ, Осетияда 600 муң баштан, 16 муң тонна эътти бүдүрүп турар болза, Тывада чылда 8 тонна ап турар, деп сайыт дыңнаткаш, чүге ындыгыл дээрзинге бодунуң бодалын илереткен. 

“Өгбелеривис чылдың дөрт үезинде малының одарын солуп, кадарып чораан, амгы үеде чамдык малчыннар кыштаг кылып алгаш, өскээр көшпес, кыштаан долгандыр малын одарладып турар. Одарының оъду баксырап турар. База бир чылдагаан - малдың оолдаашкынынче база кошкар салырын эчизинге чедир көрбейн турарында. Ылаңгыя аныяк малчыннарга ону эки тайылбырлаар – деп, сайыт айыткан. 

Күрүнениң талазындан тускайлаан деткимче акшалар дээштиг, беримчелиг болзун дээш кандыг ажылдырны кылырын санал бергеннер чугаалаан. Малдан шынарлыг продукцияны алыр дизе, ооң семиртилгезинче, чеминче, суунче, ханын азы уксаажыдылгазын экижидери эң кол дээрзин айыткан. 

Барыын-Хемчиктен арат ажыл-агый удуртучузу Аяс Ооржак малды үш аңгы үзүп (кошкарлар, хураганнар) одарладыр дээн арга-сүмени, ол ышкаш семиртилге ажылын деткип турарын саналдаан. 

Сүт-Хөл кожууннуң чагырыкчызы Дайынчы Ондар малды дүрген семиртир, оон орулга алыры шын айтырыг-дыр деп деткээн. Чижээлээрге, 200 хойлуг малчын 3 коданга малчыннар тудары берге, ынчангаш чоок-кавы малчыннар каттыжып ажылдаарын ол сүмелээн. 

Мөңгүн-Тайганың “Мөген-Бүрен” МУБ-туң удуртукчузу, ат-алдарлыг хоочун малчын Өшкү-Саар Ооржак бо чылдан тура хураганнарны 3 айлыында-ла үскеш, аңгы одарладып эгелээнин, ооң кили эки немежип турарын дыңнаткан. Бо чыл берге-даа болган болза, ажыл-агыйы сайзырап турар. Мал согар цех кылып, белеткеп турар, тущенка кылыр дериг-херексел орукта кел чыдар дээрзин ол чугаалаан. 

Кызыл хоорайның мэри Карим Сагаан-оол база хуралга бодунуң санал-оналын киирген. Республикада мал-маган бар-даа болза, ону садып-сайгарар ажыл эки чорбайн турар дээрзин ол демдеглээн. Карим Байлак-оолович 3 саналды киирген: бирээде, чыл санында күрүне-даа, хуу-даа малчыннар болза, мурнунда ССРЭ үезинде ышкаш, садып-саарар планны тургузар, ийиде, эът продукциязын шыгжаар улуг соодукчулар тургузар, үште, мал продукциязын республикадан дашкаар садып-саарарын база ооң-биле ажылдап турар сайгарлыкчыларны деткиир ажылды чорудар. 

Республика малчыннарының байырлалында отчеттуг чылда күш-ажылчы кызымаа-биле малының бажын көвүдедип, эки көргүзүглерни чедип алган малчыннарны шаңнап-мактаан. Тыва Республика Чазааның 2010 чылдың сентябрь 15-те хүлээп алганы доктаалынга дүүштүр, 2020 чылда муң малчын малчыннар санынче кирген 6 малчынга “Муңчу малчын” деп деп аттарны тывыспышаан, шынзыдылгаларын берген. Кызыл кожуундан Янчат Биче-оол Станиславович, Монгуш Омак Кызыл-оолович, Чаш-оол Ян Яковович, Чөөн-Хемчик кожуундан Куулар Евгений Дагбажыкович, Мөңгүн-Тайга кожуундан Хертек Хеймер-оол Кара-оолович, Тес-Хем кожуундан Шокар Март-оол Бадыевич республиканың муң малдыг малчыннары деп шынзыдылгаларны алган. 

Тыва Республиканың Баштыңының Чарлыы-биле Улуг-Хем кожууннуң Арыг-Үзүү сумузунда хууда дузала-ажыл-агыйының баштыңы Балчый Мерген Очуровичиге өөрүп четтириишкинни чарлаан. Тожу кожууннуң Адыр-Кежиг сумузундан Ак Марина Четпеевнага, Тес-Хем кожуунуң Берт-Даг сумузундан ХДА баштыңы Оюн Шолбан Барый-ооловичиге, Өвүр кожууннуң “Адарган” МУБ-туң бригадири Сат Мая Настыковнага, Мөңгүн-Тайга кожууннуң “Мөген-Бүрен” КУБ-туң малчыны Чамзы Маруся Александровнага Тыва Республиканың Баштыңының Хүндүлел бижиктерин тывыскан.