Красноярскиге Тываның Баштыңы «РИА Новости» информация агентилелинге интервьюну берген

 — Шолбан Валерьевич, шуулганда кандыг сеткил-хөөннүг келдиңер, оон чүнү манап турар силер? 

— Эки сагыш-сеткил-биле келдивис. Красноярскиниң экономиктиг шуулганының девискээри биске чүгле чоок эвес, а шуулганның хүн айтырыглары биске дорт хамаарылгалыг. Красноярскиниң экономиктиг шуулганы эвес, а Сибирьниң экономиктиг шуулганы деп адаар дугайында саналдар киргени анаа эвес. Ол ындыг болур-даа. Күрүнениң экономиктиг политиказы кандыгыл, а инвесторлар, хуу сайгарлыкчылар чүнү сонуургап турарын билип алыр дээш шупту бээр кээр бис. — РФ-тиң экономиктиг хөгжүлде сайыды Максим Орешкинни республиканың куратору кылдыр томуйлаан соонда, барык-ла 30 чыл иштинде чугаалап келгени республикага чугула херектиг Кызыл-Курагино демир-орук тудуунуң адырын тудар талазы-биле хуралды чоокку үеде эрттирерин ол дораан дыңнактан болгай. Тывага куратор кайы хире херегил? — Сайыттың кураторлаашкыны чүгле демир-орук айтырыы-биле холбаалыг дээр болза, шын эвес. Россияның Чазааның даргазы Дмитрий Медведев тодаргай даргалар таварыштыр Россия Федерациязының чазааның экономиктиг ажыл-чорудулгазын, экономика политиказын таарыштырып өйлээр дээн шиитпирни хүлээп алганы эки. Даалгаларны күүсеткенин хынаар тодаргай хуусааларны айтып каан. Күрүне удуртукчуларының даалгаларының күүселдезин чиге айтыр болза, ол харын эки. Ол талазы-биле көөр болза, кураторну томуйлааны багай эвес. Харын-даа, эки-дир деп санаар мен. 

 — Россияның Чазаа биле силерниң араңарда Орешкин улаачы болганы ол бе? Ооң ажыл-чорудулгазы чүдел? 

 — Тываның талазы-биле кураторга экономиктиг хөгжүлде сайыдын томуйлааны дээрге, меңээ губернатор кижиге дыка улуг деткимче. Ол Тывага хамарыштыр тодаргай даалгалыг болгай. Ол талазы-биле көөр болза, социал политика, энергетика дээш аңгы-аңгы угланыышкыннарда сайыт эштерин республика-биле кады ажылдаарын чедип алыры меңээ ажыктыг. Дмитрий Анатольевичиниң Тыва ышкаш регионнарга федералдыг программалар-биле харылзаалыг чазактың аңгы шиитпирин үндүрүп, онзагай аргалар ажыглаар херек, деп чугаалааны шын. Чижээ, 2025 чылга чедир Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезин дүргедедир федералдыг программаны кылыр. Чүге? Өске регионнар-биле аңгы-аңгы рейтингилерге шын деңнештирип көөр кылдыр.  

— Рейтинг-биле көөр болза, республика чыдып каап турарларның аразында, ажыл чок чорук — бирги черде, чон чээлилерде туттурган дээш, оон-даа өске. Чүге ындыгыл?

 — Чүвениң ужуру ында, деңнеп болбас чүве-биле деңнеп турарында. Чазак даргазының хуралында, шак ындыг хоомай көргүзүглер мында чалгаа азы эртем-билиг чок кижилер чурттап турарындан эвес, а тодаргай чылдагааннардан үнүп турарынче кичээнгейни углаан кижи мен. Москва-биле бисти деңнээн ажыы чок. Кожавыс Хакасия-биле безин деңневес болза эки, чижээ, оларда чырыктың энергетиктиг күчүзүнге өртек-үне бистен каш катап эвээш. 

Аэропорттуң ужудуп-хондурар шөлүн чаа-ла тудуп доостувус, ооң ачызында Красноярск биле Кызыл аразында авиааргыжылга бар апарган. Москва биле Кызыл аразында дорт авиахарылзааны катап тургузуп алдывыс, ол рейске республика бюджединден субсидияны берип тур бис. Самолет долбайн турарындан авиакомпанияга немей төлеп турарывыс ол. Ынчангаш кандыг-бир көргүзүглер-биле регионнарны деңнээри шын эвес. Өскелер-биле дең арга-шыдалдыг болур кылдыр, эге негелделерни элээн дүүштүрер херек. А эге негелделерни дүүштүрерде, артынга чыдып калбас кылдыр ындыг регионнарның дүрген хөгжүлдезин шенеп көрээлиңер деп айтырыгны тургускан бис. Кажан бисти эң-не ядыы регион дээрге аарышкылыг-дыр. Бир эвес курлавыр талазындан көөр чүве болза, чурттуң экномиказынга кончуг улуг үлүг-хууну киирип болур регион бис. 

 Казымал байлактар талазы-биле эң бай регион бис, ховар дээн металлдар бар, Кыдатче чылда 700 миллион тоннага үндүр сөөртүп турар кокстуг хөмүрнүң 20 миллиард тонна чыдыны бисте. Бодап көрүңер даан, чүгле 30 миллион тонна күчүлүг демир-орукту (Кызыл-Курагино) тудар бис. 

 — Адырны ам-даа калбартыр болза эки ышкажыл?  

— Ийе, шын. Ол дыка херек. Девискээрни хөгжүдер дугайында чугаалап тура, күрүне акшазын баштай инфраструктураже салыр апаар. Тыва ындыг хөгжүлдеге белен, инвесторларга сонуурганчыг кылдыр күжениишкиннерни, акша-хөреңгини киириштирери чугула деп санаар бис. "Евразхолдинг", "Северсталь", хөмүр-даш чыдыннарынга лизенциялыг дугуржулгалыг Олег Дерипасканың структуразы бисте ажылдап турар. Олар шупту, демир-орук кажан кирип келирин манап турарлар. Чүгле ынчан кижилерни ажыл-биле хандырып болур.  

— Бизнес кирип келгеш, ажылдап эгелээр кылдыр бе? 

— Ийе. Оларда амдыызында чүгле чер участоктарын шиңгээдир эрге бар, база демир-орук тудуунче акшаландырыышкынны салырынга беленнер. Демир-орук тудуунга киржиринге белени, ол эң чугула. Төлевилел бадылаттынган, тудуг кажан эгелээрин манап турар бис. Тудугну эгелээр мурнунда, чаңгыс чудурукта ышкаш чыглыр херек. Билип тур силер бе? Кандыг хевирге? Концессия. Кызыл биле Курагино аразынга демир-оруктуң акционерлиг ниитилелинге бодунуң киржилгезин, киирген копеенден кандыг хууну алырын шупту билген турар ужурлуг дугуржулга. Орук Курагино биле Кызыл аразынга төнүп калбайн, Курагинодан Трансибче, Кыдат Улус Республикаже оруун уламчылаарынга бүзүрээр бис. Бистен Кыдаттың кызыгаарынга чедир 400-600 километр. Мону чугаалап тура, рейтингилерге хамаарыштыр. Россия Федерациязында экономиктиг курлавырны хөгжүдеринге 2017 чылда Тыва республика 17-ги черде болган. Бисте бар байдалдар-биле безин, ам бодувустуң курлавырывысты улгаттырар оруктарны дилеп турар бис. Күрүнеден деткимче чокта аргалар чок, демир-орук тудуунга 200 миллиард рубль херек болганда Россияга идегеливис улуг. 

— Девискээрде национал төлевилелдер күүселдези-биле ажыл-херек кандыгыл? 

— Ол дыка чугула. Президент саң-хөө үндезинниг, дөстерлиг төлевилелди эгелээни дыка онза. Бистиң ышкаш девискээрлерге дээштиг аргалар-дыр. Президент чонну көвүдедир, экология, өөредилге, медицинаны сайзырадыр, назынны узадыр дээш, өске-даа сорулгаларны салган. Яамылар боттарының төнчү көргүзүглерин хевирлеп эгелээн.

Экологтуг айтырыглар талазы-биле национал төлевилел чорудуунуң акшаландырыышкынче кордаар дизе, хоорайның чурттакчызы 500 муңдан эвээш эвес болур ужурлуг. Ынчап кээрге, Тываның шупту чурттакчылыг черлери ынаар кирбес. Национал төлевилелдерниң критерийлерин хевирлеп тура, ооң күүселдезинге адрестиг хамаарылга турар ужурлуг деп санаар мен. Республиканың найысылалы – 160 муң чурттакчылыг Кызыл хоорай-дыр. Тывага экология айтырыглары улуг ужур-уткалыг. Кокстуг хөмүр одаар болгаш, кыжын бисти кара хөөлүг ыш дуй алы бээр. Мындыг байдалда, чылыг четкизин, чылыг генерациязын газ-биле хандырар аргазын, котельнаяларны чаартырын бистен өске кым чугаалаарыл. 

Ынчангаш чамдык регионнарга национал төлевилелдер-биле холбаалыг критерийлерни эде көөрүн чазактан дилээн мен. Чижээ, Тывага дижик, 7 миллиард 200 миллион рубльди үш чылда кылдыр камгалап алган бис. Бо чылда 2 миллиард 200 миллион рубль көрдүнген. 

12 национал төлевилелдерниң 11-инде киржип турар бис. Медицина-дыр че. Кадык камгалал яамызы бисти деткип турар, ындыг болзажок 2019 чылда чүгле чаңгыс фельдшер-акушер пунктузун тудар. Херек кырында чурттакчылыг 70 суурга ону тудар хереглелдиг бис. 

 - Чүге? Акша чедишпес бе? 

— Кижи санынга онааштыр санаан критерийлерде деп чугааладым. Силерде 300 муң чурттакчы бар болганда, силерге ол четчир дээн. Херек кырында байдалды мында көрбейн турар. 

Өөредилге адырын, школаларны көрээлиңер. Республикада 174 школаның хөй кезиин, кажан Тыва ССРЭ-ниң составынче кирип турда, бистиң өгбелеривис аргадан ыяшты ужургаш, сөөртүп эккелгеш, чоннуң күжү-биле туткан. 30-40 чылдар-дыр ол. Ол үении-биле эки шиитпир, буруулуг болдум, ам үе өскерилген, амгы үениң школазының дугайында негелде бар. 174 школаның 22-зи эргижирээн, аварийлиг байдалда. Ооң-биле чергелештир национал төлевилел чорудуу-биле хоорайга 2, көдээ черлерге 4 школаны тудары көрдүнген. Тударын тудар-ла бис ыйнаан, ынчалза-даа чурттуң президентизиниң айыткан айтырыгларын ооң-биле төндүр шиитпирлээри болдунмас. 2021 чылга чедир Россияның бүгү девискээрлеринге чаа салгалды белеткеп үндүрер амгы үениң школаларын тудар деп ол чугаалаан болгай.

 — Президент шын сорулгаларны салып, чөптүг даалгаларны берген, а ооң күүселдезинде нарын чүүлдер тургустунуп турар болганда, арга-хевирлерни солуур болза эки ышкажыл?

— Бистиң ышкаш регионнарга дээрим ол. Санкт-Петербургда бар болгаш, чаа школаларны дүрген тудар хереглел чок чадавас. Ынчангаш национал төлевилелдерни кижи санын санаан критерийлерге даянгаш эвес, а тодаргай девискээрлерге, тодаргай яамыларга кылдыр тургузар болза эки деп санаар мен. Ынчаар көөр чүве болза, Россияның Чазаандан Орешкинни национал төлевилелдер талазы-биле координатор кылдыр томуйлааны эки деткимче, Тываның девискээринде национал төлевилелдерниң канчаар боттанып турарын аңаа чугаалап бээр арга бисте тургустунган. 

 — Тыва апрель 15-те чурагайлыг дамчыдылгаже шилчиир, ол талазы-биле белен бе? 

— Пенсионерлерге чүнү кылырын тайылбырлап, дузалажыр кылдыр волонтерларны хаара туткан бис. Приставкалар садып шыдавас кижилерге ону садып, эптеп бээри-биле тодаргай түңнүг акшаны аңгылаан бис. Анаа шилчий бээривиске идегеп турар мен.  

— Конкурсту ойнап алган чаңгыс оператор ажылдаары-биле холбашкан концепция арай аар чоруп турар. Аукционну эрттирдивис. Красноярскиден компания ойнап алган турган. Ойнап алыкчының акшазы шуут чок, ынаар киириштирер хөреңгизи-даа чок болган. Ол оператор региондан магадылалды ап, чүс-чүс миллионга чээли алгаш, ажылды чааскаан кылып эгелээр бодаан. Оператор ажылды кылып шыдавазын шынзыдар дээш, судче киирген бис. Чүгле акша-хөреңгизи чок эвес, кайнаар кире бергенин, чүнү кылырын безин ол билбес болган. 

— Тываның агаар-бойдузу кайгамчык, чону дузааргак, тулган дээн музейлерни көргүзүп, көрүп болур. Тыва туристерге езулуг-ла сонуурганчыг апаар кылдыр чүнү кылза экил? КЭФ-ти Сибирьниң кылгаш, округтуң аңгы-аңгы хоорайларынга ону эрттирзе?  

— Тулган идея. Езулуг шынын чугааладыңар, девискээрлерниң сонуурганчыы — чүнүң-даа мурнунда ооң имиджизинде. Шыны херек, Тываны бир дугаарында чидиг айтырыглар: криминалдыг байдал, ядыы, шупту чүведен чыдып каан регион дээн дидирлер мени хөлзедип чоруур. Херек кырында бисте байдал ындыг эвес, көскү өскерлиишкиннер бар, ону бараалгадып болур бис. Регионнардан журналистерни чалап, парлалга турларын эрттирип турар бис. 

Кандыг-даа хемчеглерни организастап болур-ла-дыр! Красноярскиниң экономиктиг шуулганы дээн ышкаш имиджилиг хемчеглерни эрттирери чугула деп санаар мен. Ону чогаадып, эрге-байдалды тыпсып алганы дээш краснояржыларга четтирдим, боттарывыска хамаарыштыр бүгү-сибирь чергелиг экономиктиг шуулганны эрттирерин боданып көрээлиңер. Силерниң саналыңар дыка тааржыр-дыр – бир чылын Новосибирскиниң девискээринге, ийиги чылында биске эрттирээлиңер. Моол база Кыдат талаже кызыгаар оруун углаарын сайгарып, кызыгаар чоогунуң талазы-биле экономиктиг шуулганны Тывага чыып болур. А Омскыга, чижээ, үлетпүр, шериг үлетпүрү, шериг флоду, шериг-үлетпүр комплекизин садары дээн ышкаш айтырыглар талазы-биле чыглып болур. 

Даргаларда мындыг хөөн бар — инфраструктуразы чок болганда, хөй акша үнер, ынчангаш ынаар чорбас бис деп. Инфраструктура чок болганда, барбас. Ол дүүшкүн кажан-даа үзүлбес. Инфраструктураны хевирлээр чылдагааннарны тургузар херек деп чугаалааныңар дыка шын. Сонуургалдыг кижилер көвүдээр кылдыр. 

 Бо талазы-биле бисте, Тывада, чижээ хөөмейге делегей фестивалы дээн ышкаш болуушкуннуг хүннер көвей. "Наадым" малчыннар байырлалы база бар. Аът чарыжын, тыва хүреш маргылдаазын, малчыннарның чедиишкиннерин аңаа көрүп болур. Аалчыларны уткуп алырынга белен бис. Эрги орус культураның делегей фестивалы үш дугаар чыл эртер. Каа-Хем кожууннуң девискээринде эрги чүдүлгелиг чаңгыс чер-чурттугларым "Верховье" фестивальды эрттирип турар. Улуг-Хемниң бажында орус суурларда бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыс 200 чыл бурунгаар ында келген. Келгеш, сонуургап көрүңер даан. 

Тываже кандыг-даа дадагалзал чокка чедип кээр кижи барын билир мен. Президент Владимир Путин-дир. 

— Чугаалап көрүңерем, бо чылда манап тур силер бе? Кажан? 

 — Ийе. Бир эвес хүнүн айтыптар болзумза, мени кым-даа мактавас боор. Чайын. Чылдың-на кээр кижи. Эрткен чылын сентябрьда кээп чорду. 

 — Тайгага чорааш, президент-биле канчаар чугаалажыр-дыр силер? 

 — Бистиң президент — онзагай кижи. Эрзиг бүдүжү хөй болганынга чоргаарланыр мен. Чүнүң дугайында чугаалап турарымны билип тур боор силер. Ол хааглыг эвес, черин, ада-чуртун эки билир удуртукчу. Ындыг болгаш, каяа-даа барганда, тус черниң чурттакчылары-биле хостуг ужуражыр кижи. Ындыг ужуражылгалар бисте бо-ла болгулаар.

 — Кым-даа тырттырбаан бе?  

— Ийе. Бир катап ивижи-биле ындыг таварылга болган. Чурттуң президентизин көрүп кааш, караанга шуут бүзүрейн барган. Ийи холун тейлей туткаш, «Шынап-ла президент бе бо?» деп чугаалаан-дыр. Тожу кожуунда хөл чоогунда чүве. Ол үеде тайгадан ивилерин суггарып бадып келген. Ынчан ужуражы берген бис. Баштай камгалал сайыды Сергей Шойгуну көрүп кааш, "Ойт, Сергей Кужугетович, чаңгыс чер-чуртуувусту!" дээн. А кажан Путин көстүп кээрге, «дүжүм бе бо?» деп, турганы ол. Ындыг ужуралдар тургулаар.

 — Оон президент канчалган? 

 — Суй-белек сунган. 

 — Чүнү берди? 

 — Чугаалавас мен. 

— Ындыг үнүүшкүннер үезинде президент-биле чүнү чугаалажыр-дыр силер? Политика бе? 

— Чок, ындыг чүве турбас. Президент балыктап, одаг салып, кофе хайындырып дээш, чүнү-даа кылыр кижи.

 — Одаг чанынга чүнү ижип, чиир-дир силер?

 — Эртен эрте, чижээ, Сергей Кужугетович тускай савага кофени боду белеткептер. Одагга белеткээн кофениң амданы бир тускай. Ону өөренип алгаш, үе болгаш-ла өг-бүлемге кылып чоруурумга чоргаарланыр мен. 

 — Рецептиниң чажыды чүдел?

 — Ында онза чажыт чок, чигирлиг кофени карамель апаргыже хайындырыпкаш, сугну кырынче кудар, катап база көдүрлүп кээрге, сүттү куткаш, хайындырыптарга кофе белен.  

— А президент чүнү кылыр-дыр? 

 — Президент эът быжырарынга ынак. 

 — Чүнүң эъдин? 

 — Тыпкан эъдивисти. 

 — Боду аңгылааш, боду быжырар бе? 

— Ийе, боду тывар, а аайлаарын аныяктар кылыптар.

 — Дыка чаагай ыштаан эът болур бе? 

— Тулган. 

 — А кым эътти амданчыдыр белеткээрил? 

 — Президент боду. 

 — Холуксаазының тургузуун чугаалап бериңерем?

 — Билбес мен, ооң чажыды-дыр. 

— А силер тыва шайыңарны белеткээр-дир силер бе? 

— Ынчанмайн канчаар. Ол мээң фишкам-дыр. 

 — Чугаалап бериңерем? 

— Чонумнуң шайлаары – аңгы тема-дыр. Ужуражыр, чугаалажыр чылдагааннар-ла хөй. Көшкүн чоннарда шайлаары – езу-чаңчылдарлыг. Ынчангаш шай хандырарының чуруму меңии эвес. Чижээ, кырган-авамның сүттүг шайы бир тускай амданныг. Кым-даа ынчаар кылып чадап каан. Ону өттүндүр кылырын кызыдар кижи мен. Бирээде, эң кол чүүл – суг. Бистиң суувус дыка арыг. Суглап алгаш, ногаан шайны, совет үедеги грузин шайны ынаар каггаш, дузааш, чемзидир хайындырар. Бистии-биле алырга, хайны бээрге, хымыш-биле сес катап сааргаш, сүттү кудар. Чаа сагган, үскүр сүттү ажыглаар. Ажа хөөрей берзин дээш көөр. Кажан хайны бээрге эскеш, бичии саржагны холуур. 

— Президент силерниң шайыңарга ынак бе? 

 — Дыка ынак.  

— Ийи чыл болгаш республика баштыңының соңгулдалары болур болгай. Чаа хуусааже киржир силер бе? 

— 2016 чылдан 2021 чылга чедир үелиг мен, ынчан губернатор соңгулдаларының, эрге-чагыргага хамаарылгам дугайында чугаалап бээр мен.