Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол: кижилерниң шыдалын шын өөренип көөр

Хуралдаан соонда, чурттакчылыг суурларда өг-бүлелерниң орулгалар болгаш чарыгдалдар деңнелинге шинчилелдерни чорударын чазактың социал адыр удуртукчуларынга онааган. Аңаа даянгаш, амыдырап-чурттаарының кудуку хемчээлинден эвээш орулгалыг чурттакчы чоннуң ресстрин тургузар. Дараазында, өг-бүле бүрүзүнге ядыы-түреңги чорукту ажып эрттериниң программазын ажылдап кылыр. 

«Ядыы чорукту көөр болза, ол аңгы-аңгы – деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол демдеглээн. – Ону эки ылгап көөр херек». 

Ядыы бөлүкке хамаарыштырып болур кижилерниң каш аңгы категориязын республика удуртукчузу боду тускайлаан. «Бичии уруглар, назылап кырааннар, инвалидтер – оларга дорт дуза дыка херек – деп Шолбан Кара-оол айыткан. – А кажан холдуг, буттуг, улуг кижи ажыл чок болуру, өске айтырыг».  

Республикада бөгүнде 17 муң хире ындыг кижилер бар. «Оларны база аңгы бөлүктээр – деп, Шолбан Кара-оол саналдаан. – Тускай мергежилдиг азы мергежил чок, эртемниг азы эртеми чок, шииттирип чораан азы шииттирбээн. Кижи бүрүзүнге хамаарылга аңгы». 

Ооң мурнунда чаңгыс-даа өөренип көрбейн турган бир бөлүк барын Тываның Баштыңы айыткан. Ол ажылдап турар-даа болза, орулгазы эвээш кижилер бөлүү-дүр. Көвей ажы-төлдүг өг-бүлелер, республикада оларның саны хөй. 

«Социал албан черлери ол бөлүктерни микроскоп адаанга өөренип көөр херек – деп, Шолбан Кара-оол санаан – Огороду бар бе, ажыглап турар бе азы чашпан тудуп алган бе? Өг-бүлениң эр ээзи идегелдиг бе, азы ижер бе? Шуптузун көөр! Кижи бүрүзүнге адрестиг хамаарылга деп чүве, ол-дур. Кымга кандыг дуза херегил, ажыктыг болган бе дээрзин, чүгле ынчаар шиитпирлеп болур». 

Түреңги чорукту чавырылдырарының республика программазын ТР-ниң Күш-ажыл яамызы ажылдап кылыры көрдүнген. Хуралдың киржикчилери РФ-тиң Президентизиниң айыткалында социал деткимчениң немелде 12 хемчеглерин программага киирерин саналдаан. Тываның Баштыңы Президентиниң даалгаларын хандыр болгаш хынамчалыг көөрүн коллегаларындан албан-биле негээн. «Бирээде, хереглеп турар кижилер социал дузаны алзын дээш, ийиде, ол херек кырында дузалыг болзун дээш Тывага таарыштыр ону кылыр ужурлуг бис – деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн. – Бодунуң саң-хөөзүн таптыг башкарар кылдыр регионнарның эргелерин калбартыры чугула деп, бадыткаар апаар».

 ССРЭ үезиниң индустриализация чорудуунче Тываны кажан-даа хаара тутпайн турганын демдеглээр херек. Эрткен чүс чылдың 60 чылдарында чүгле үлетпүр бүдүрүлгезиниң дугайында чугааны эгелээн, а 70 чылдарда ийи улуг комбинатты туткан, олар Совет Эвилели-биле кады буурап дүшкен. «90 чылдар соонда безин, ажыл чок олурбайн, мал-маганын малдап, улусчу ужур-чаңчылдарын камгалап, хөгжүдүп арттырып алганы дээш, чаңгыс чер-чурттугларывыска четтиргенивисти илередир ужурлуг бис – деп, Шолбан Кара-оол хуралда чугаалаан – Ол үеде харыысалгалыг албан-дужаалдарга ажылдап турган, амгы үеде политиктиг турум эвес чорукту күткээн удуртукчуларга элээн айтырыглар артып каан». 

Тываның Баштыңының чугаазы-биле алырга, Россияның составынче кирер дугайында шиитпирниң мерген талазы – каттыжып кирип турда республикага 81 муң кижи чурттап турган болза, ам оларның саны 324 муң деп санда келгени – барымдаалыг факт. Назын узаан: 2004 чылда эң кыска турган (54 хар), бөгүнде совет үеден (62,5 хар) безин хөй, 66,3 харда четкен. Божуп-төрүүр көргүзүг эң бедик, бичии уругларының үлүү хөй (30 хуу) база ажылдап турар кижилерге онааштыр чүък улуг (1 ажылдап турар кижиге 642 уруг, а Россияда – 331) болгаш, республиканың чурттакчы чонунуң чаагай чоруунга элээн улуг салдарны чедирип турар.  

Тывада өлүп-хораарының көргүзүү элээн эвээжээн: өлүп-хораарының эң бедии – 5979 кижи четкен 2005 чылга бодаарга, 2 катап эвээжээн, азы 2018 чылда 2848 кижи. Ооң-биле чергелештир чаштарның өлүп-хораары кызырылган, 50 чылдарда - 490 кижи турган. 1990 чылда 272 чашты чидирген болза, 2016 чылда республика психологтуг шыйыгга четкен – чылда 100 бичии чок болган. 2018 чылда 63 чашты чидирген бис. «Назынның узуну-биле ортумак российжи көргүзүгден чыдып каап турар бис, ынчалза-даа чаштар төрүттүнери-биле Россияда мурнуку черде болгаш, чонувустуң иштики курлавыры хөй – деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн. – Ындыг болзажок, республиканың чурттакчы чонунуң эвээш орулгазының чылдагааны чүдел дээрзин кажан-даа чажырбаан мен. Социал чаагай чоруктуң үндезини – экономиканың сайзыралында деп кезээде чугаалап чораан мен». Тускай шиитпирлер херек  

«Чуртталга бистен бурунгаар чүткээн доктаамал шимчээшкиннерни негеп турар – деп, Шолбан Кара-оол санаан. – Бирги ээлчегде, кижилерниң чаагай чоруун бедидерин, ядыы-түреңгизин эвээжедирин, шынарлыг амыдырал хүрээлелин хевирлээрин».  

Ядыы чорукту кызырарының дээштиг бир хемчээ – хамаатыларның, ооң иштинде боттарын ажыл-биле хандырып турарларның ажыл-чорудулгазын ажык болдурары деп, хуралда демдеглээн. Мында чугаа репетиторлаашкын, бажыңнар септээри болгаш өске-даа ажыл-чорудулгалыг кижилер дугайында чоруп турар. Албан медицина камгаладылгазының дугайында федералдыг хоойлуже өскертилгелерни кииргени-биле, олар 2019 чылдан тура, орулгадан үндүрүглер база АМК фондузунче камгаладылга дадывырларын төлээринден хосталган.  

Тываның Чазаа болгаш парламентизи республиканың чурттакчы чонунуң орулгаларын болгаш чарыгдалдарын анализтээнинге, регион экономиказының амгы деңнелиниң салдарынга база ядыы чорукту эвээжедиринге национал төлевилелдерни күүсеткениниң түңнелдеринге үнелелдерни бээрин айыткан. Республика Баштыңы Шолбан Кара-оол шинчилелдерже российжи эксперттерни хаара тударын саналдаан. Ынчангаш төлевилелдиң методологтуг үделгезинге Экономиканың дээди школазының эртем-шинчилел институдунуң, Росстаттың база Россияның Күш-ажыл яамызының специалистеринден ажылчын бөлүктү тургузар дилегни РФ-тиң вице-премьери Татьяна Голиковаже киирер сорулгалыг. 

Өг-бүлелерниң ядыы-түреңги чоруун шинчилээр талазы-биле улуг, калбак ажылдарда өзек рольду муниципалитеттер чагыргалары база бүгү деңнелдиң депутаттары ойнаар ужурлуг. Тываның Дээди Хуралы ол ажыл-чорудулганы дүүштүрер. Тус чер бот-башкарылга органнары чурттакчы чонну огород ажылынче, хууда дузалал ажыл-агыйынче болгаш өске-даа ажыл-ишче хаара тудар байдалдарны тургузарын хандырар ужурлуг. 

Тываның эрге-чагыргазы оон аңгыда, ядыы-түреңги чорукту чавырылдырарының федералдыг программазын боттандырар баштайгы регионнар даңзызынче республиканы киирерин үндезилээн материалдарны белеткээш, Россияның чазаанче чорудар планныг. Республика аңаа регионнуң хөгжүлдезинге база ооң чижилгелиг чоруунга шаптараазынныг инфраструктура болгаш транспорт кызыгаарлаашкынын чок кылыры чугула деп айыткан. «Дотациялыг Тывага сайгарлыкчы чорукче дорт бюджет инвестицияларын хораан, бизнеске үндүрүг чиигелделерин ажыглаарын бербейн турар дээн чугаа-биле чөпшээрешпес мен – деп, Шолбан Кара-оол айыткан. – А бир эвес дыңнавас болзуңза, федералдыг дузаны орулгалар бюджединде кирген түңнү казып кааптар».  

Ындыг болзажок, регион хөй инвестицияны хаара тудуп, чаа бүдүрүлгелерни ажыдып, ажылчоктарны кызырып, шалың төлевирин болгаш орулгаларны өстүрерин хандырар деп негелде барын Тываның Баштыңы демдеглээн. «Бир эвес бүрүн эргелерни кассирниң ажылынга деңнеп каан болганда, ону канчаар кылырыл? – деп, Шолбан Кара-оол айтырган. – Дугуржулганың пунктулар аайы-биле, копеектен копеек кылдыр, шыңгыызы-биле чара бижип каан болза, ажырбас деп бодар мен. Ол чокта, түреңги чорук-биле чүнү-даа канчаары болдунмас». 

Республиканың удуртукчузу байывыс чер адааның байлактарының, чыдыннарның болгаш өске-даа курлавырларының кырында олурарывыста эвес дээрзин чугаалаан. Оларны ажыглап – тып, болбаазырадып, барааннарны бүдүрүп, садып-саарып билири чугула. «Дивидентилерни ап эгелээнивис эки. Республиканың 3 муң хире чурттакчызы бөгүнде даг үлетпүрүнде ажылдап, боттарының өг-бүлелерин чемгерип турар» – деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн. 

Бир эвес демир-орук тудар төлевилел боттаны бээр болза, төлептиг ажыл-биле хандырттынган кижилерниң саны оон-даа хөй апаарынга Тываның Баштыңы бүзүрелдиг. «Ынчан улуг төлевилелдер элээн дүрген боттанып, ажылчын олуттар тургустунуп, хөй орулганы эккеп эгелээр. Меңээ болгаш дыка хөй чаңгыс чер-чурттугларымга орук чаагайжыдылганы эккээр дээн харыы билдингир. Ол дээрге 100 чылдарже бурунгаар хөгжүлдевистиң таваа-дыр».