Тываның Баштыңы дилеглиг хамаатыларны хүлээп алган

Тываның гуманитарлыг эртем-шинчилел институдунуң эртемдени, Копту тулчуушкунунга киржип чораан тыва маадырларның адын мөңгежидер талазы-биле ачы-буян фондузунуң даргазы Салчак Василий Саавырны хүлээп алган. Копту тулчуушкунунуң киржикчизиниң дорт салгалы болур В. Салчак манчы кыдат дарлалын чылча шаварынга тываларның киржилгезин, чеже кижи маадыр деп атка төлептиг болганын каксы тайылбырлавышаан, амгы бо үеде Тываның эрткен чүс чылдарда төөгүзүнүң база бир арыны апарган болуушкуннуң маадырларының адын мөңгежидери-биле найысылалга тураскаал тудар деп шиитпирни ооң салгалдары хүлээп алганын чугаалаан. Бо хүннерде хөрек тураскаалдарын тударынга акша чыылдазы чоруп турар, үш маадырның тураскаалдары белен, а бергедежип турар айтырыы – ону каяа тургузарыл деп чер айтырыында. В. Салчак Кызылдың Президентиниң Кадет училищези биле ооң чоогунда субурган чоогунда девискээрни шилип алган, ындыг болзажок, айтырыг ажык болуп артпышаанын тайылбырлаан.

 Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол фондунуң эгелээшкинин деткээн.  

«Тываның эрткен төөгүзүн тургузарынга, аныяк-өскен ортузунга өөредилге-кижизидилгелиг ажылдарны чорударынга база чонну эвилелдээринге силерниң бо эгелээшкиниңер улуг салдарлыг деп санап, үнелеп тур мен. Бо идеяны чылдың бир улуг шимчээшкини кылып болур. Ындыг-даа болза, чондан акша чыырын черле шеглээр болза эки деп санаар мен. Үе берге, кижилерниң боттарының амыдыралы, өг-бүлези, ажы-төлү бар деп чүвени, уттуп болбас. А маадырларның дорт ук салгалдары өгбелеринге тураскаалды тудуп, арттырып каары – чаагай хүлээлге. Хуу кижилерниң, фондунуң киржилгези-биле ону каяа тударын айтып алыры ындыг амыр эвес айтырыг. Хоорайның чиңгине планын каш чыл бурунгаар тургускан болур. А аңаа өскерилгени кылып, кииреринге Төлээлекчилер хуралының шиитпири херек. Шиитпирни кол архитекторнуң, чагырга чериниң барымдаалыг бижик-саавырларга үндезилеп үндүрер апаар. Тураскаалдың уткалыг талазын, архитекторлуг концепциязын көөр. Анаа-ла черде тургускан тураскаалдар эвес, а дыштаныр черлерлиг комплекс турар ужурлуг. Хөй-ниитиниң киржилгези-биле сайгарылгаларны чорудар. Хоорай хүрээлелин чаагайжыдар төлевилел боттаныышкыны чүгле Тывада эвес, а бүдүн Россияда чоруп турар. Эки турачыларга аъттыг тураскаал, аныяктар сесерлии ышкаш, көрүштүг, чончу төлевилелдерни чылда бир-ийини кылып ап турза дыка эки деп чугаалаан кижи мен. Бодум хуумда тураскаал тудар саналды деткип тур мен, ам баштай эскизти кылып алгаш бе, азы черни шилип алгаш бе, башкарлып кирерин боданып көрээлиңер. Хоорай чагыргазы чаагайжыдылга айтырыынга сонуургалдыг тала ол. Тураскаал найысылалывыстың онзагай чери апаар ужурлуг. Бо онзагай үүле-херекке өг-бүлемниң өмүнээзинден деткимчени бээрин аазадым» - деп Тываның Баштыңы чугаалаан. 

Тываның Баштыңы фондунуң удуртукчузу-биле, оларның сүмелеп киирип турары чурук, шывыгларын сайгарып, хоорай чагыргазынга даалганы берген. 

 Сүт-Хөл кожууннуң Кызыл-Тайга сумузунуң чурттакчызы Ондар Берзат Каң-ооловна ыраккы суурнуң чурттакчыларындан улуг дилеглиг келген. Хоочун башкы сумунуң хөй-ниити ажылының идепкейлиг киржикчилерниң бирээзи. 

«Бисти дүвүредип турар айтырыг – культура бажыңын тудуп бээр болза деп. Суурнуң культура одаанда ажыл-иш хайымныг: көрүлделер, мөөрейлер, темалыг кежээлер доктаамал болуп турар. Хоочуннарывыс культура амыдыралының каастакчылары. Уруг-дарыывыс уран чүүлге салым-чаяанныг. Суур, кожуун чергелиг мөөрейлерге киржип, шаңнал макталды ап турарлар. Республикада алдар аттыг кижилер моон үнгени таварылга эвес. Чижек кылдыр улустуң чогаалчызы Екатерина Танованы, чогаалчы Шомаадыр Кууларны, артист Стас Ирильди, эртем-шинчилел институдунда эртемден Март-оол дээш өскелерни-даа адап болур. Суурувустуң хөй-ниити амыдыралын ам-даа улам көдүрүп ажылдаар дээш, кызып турар бис. Ынчалза-даа 70 чыл болу берген культура одааның оран-савазы үениң негелдезинге дүүшпестээн. Чаа клуб тудуп бээриниң аргазы кандыг ирги? Мону улуг идегел-биле дилеп турарывыс ол» – деп, хоочун башкы чугаалаан.

 Тываның Баштыңы чүгле өөредилге айтырыы эвес, а суурунуң амыдыралы дээш сагыш човап чоруур башкыга четтиргенин илереткен. 

«Бир дугаарында, силерге улуу-биле четтирдим. Чүгле өөредилге дээш эвес, а суурнуң амыдыралы дээш сагыш човап чорууруңар дээш четтирдивис. Сумуңарның хоочуннарынга четтиргенимни дамчыдып көрүңер. Сууруңарга албан чедип, уран талантыңарны көөр мен» - деп, хоочунну улам хей-аът киирген.  

Биче суурларны хөгжүдер программа күүселдези-биле сумуда фельдшер-акушер пунктузун ажытканы - сумунуң чонунга улуг белек болган. Чоокку чылдарда Кызыл-Тайгага культура бажыңын тудар кандыг арга барын сайгарган. 2019 чылдың республика планында көдээ черлерде эң эргижирээн 6 клубту тудуп, эде чаартып, септээри көрдүнген. Оларга Каа-Хем кожууннуң Кундустуг, Кызыл кожууннуң Шамбалыг, Чеди-Хөл кожууннуң Ак-Тал, Тожунуң Адыр-Кежиг, Тере-Хөлдңү Адыр-Кежик, Чөөн-Хемчиктиң Хайыракан, Тес-Хемниң Шуурмак суурларда клубтарны адаан. 2020 чылда тударын планнаан 10 клуб бар. Ооң бир дугаарында Сүт-Хөл кожууннуң Кызыл-Тайга сууру туруп турар. 580 хире чурттакчылыг биче суур Кызыл-Тайгага культура одаан тудар төлевилелди боттандырар дээш, амдыгааштап эгелеп хөделип эгелээрин сайытка дааскан.  

Кызыл-Тайга ортумак школазының башкызы Ондар Берзат Каң-ооловна: - Тываның Баштыңы Шолбан Валерьевич Кара-оол чазык-чаагай, эвилең-ээлдек, биче сеткилдиг кижи дээрзин көрдүм. Суурга культура бажыңын тудуп бээр дугайында дилег билдириишкинниг кирген кижи мен. Суурувус чонунуң күзели – чаа, чырык, таарымчалыг клубту 2020 чылдың планынче киирип, ол чылын тудар деп шиитпирни үндүрдү. Суурум чонунга ону дыңнадап, өөртүп чедер-дир мен. 

 Кызыл хоорайның чурттакчызы Монгуш Шеңне Николаевна, бо чылдың январь 12-де ажылдап үнгеш, чанып келбээн дуңмазын дилээринге дузалажырын дилээн, дүвүренчиг айтырыглыг кирген.

Республика Баштыңы Ш. Кара-оол Интернет четкизинде бодунуң арынында ооң мурнунда ол дугайында дыңнадыгны чырыдып, дилээшкин ажылынче хөйнү кыйгырган турган. Ш. Монгуш-биле ужурашкаш, бо удаада байдал кандыг чоруп турарын тодарадып, чогуур органнарга даалгаларны берген

. «Шеңне, чүгле эки медээлерге идегээр апаар бис. Бүзүреливисти кагбаалыңар. Ам дээрезинде багай бодалдар тургусбаалыңар. Аңаа идегеп алгаш улуг ажылдарны кылыылыңар. Кады ажылдап турган, эдержир эш-өөрүнден медээлерни чыыр. Дилээшкин ажылдарынче эки турачылар шимчээшкинин хаара тудар. Эки турачы бир-ийи кижиниң телефон дугаарын алгаш, медээни бериптерге, хостуг кижилер каттыжып, улаштыр ол ажылдап чоруп каар. Республиканың истеп-дилээшкин органнары-биле ажылды чорудар мен. Күштү ам-даа дүргедедип көрейн. Телефонуң дугаарын арттырып кал. Медээ кээр болза, дораан харылзажыптар бис» - деп, Тываның Баштыңы дузалаарын аазаан.  

1994 чылда төрүттүнген Сат Сылдыс Николаевич, 2019 чылдың январь 12-де хүнүнде ажылдап үнгеш, мынчага чедир чанып келбээнин сагындыраал. Угбазы дуңмазының чүнү-даа чугаалап кагбайн, ыыт чок чиде бергенинге дүвүреп, январь 16-да, дөрт дугаар хүнүнде билдириишкинни Кызыл хоорайның иштики херектер килдизинче киирген. Тываның Баштыңының киржилгезиниң соонда, иштики херектер албаны дилээр ажылдарны чорудуп, истелге комитеди дээн ышкаш органнар истелгени эгелээн.