Тывада үш томнуг Урянхай-Тыва энциклопедияны тургузуп турар

Ооң ажылынга Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол, ТР-ниң Национал музейиниң директору, «Тываларның делегейи» хөй-ниити организациязының удуртукчузу Каадыр-оол Бичелдей киришкен.  

Энциклопедия ышкаш улуг ажылды үндүрүлгеже белеткээриниң бирги чадазында Сөс даңзызы деп кыска хевирин чырыкче үндүреринге белеткээн. Ынаар республиканың бойдузун болгаш культуразын, ооң чурттакчы чонун, экономиказын база улус ажыл-агыйын, күрүне болгаш ниитилел тургузуун, философиязы биле шажынын тайылбырлаан он ийи муң кол сөстер кирген. 

Сөс даңзызын бо чылдың мартта чырыкче үндүрер. Россия Федерациязының Президент грантыларының фондузу «Тываларның делегейи» республика хөй-ниити организациязының үш томнуг Урянхай-Тыва энциклопедияны үндүрер дээн төлевилелин деткээн. 

"Ол дыка эки. Тываның Чазаа силерниң эгелээшкиниңерни деткээн. Дыка солун болгаш социал ужур-дузалыг улуг ажыл-дыр. Кайгамчык тураскаалды тургузар арга бисте бар-дыр. Аңаа улуг кичээнгейлиг болуруңарны диледим. Чамдык өөредилге дептерлерин, номнарны, монографияларны номчуп олургаш, ындыг бооп болур чүве бе дээн ышкаш, кижи кайгай бээр чүүлдерге бо-ла таваржы бээр. Ынчангаш чүс-чүс чылдарда арттырып каар деп турар сөзүвүске улуг харыысалгалыг болуруңарны диледим. 

«Урянхай-Тыва» деп адып алганыңар дээш Силерге четттирдим. «Урянхай» деп сөс-биле дыка хөй улус, якуттар база, боттарын холбаштырарлар. Бир эвес Чингисхан үезиниң эртемниг, төөгүлүг документилерин көөр чүве болза, моол империяның үндезилекчилериниң бирээзи урянхайлар чораанын билип алыр бис. Ол үе-биле харылзаалыг кол чоннарның бирээзи ол. 

Тускай билиглерлиг, сонуургак кижилер, силерден, чүс-чүс чылдарда артар күш-ажылды манап артым. Ынчангаш далашкан ажыы чок, ажыл шынарлыг, бистиң республиканың амыдыралының шупту талазын ажыткан турар ужурлуг. Шупту сөзүглелдерни үезинде кылып дооскаш, рапорттаарында эвес, а айтырыг – ооң шынарында. Салдынган сорулганы боттандырарынга мында чыглып келген хүндүткелдиг кижилер бүгү күжениишкиннерин салыр боор. Бодамчалыг ажылче шымнып киргениңерни билип тур мен. Бир эвес ындыг энциклопедияны тургузуптар болзуңарза, бистиң черивистиң социал-экономиктиг хөгжүлдезинге улуг киирилдеңер болгаш белээңер ол болур. Маңаа ол эң чугула. Чамдыкта, ол болдунмас-даа ышкаш деп айтып алгаш, бурунгаар шимчээшкинивисте бодувусту чок кылып алыр бис. 

Ук-төөгүвүс, салым-чаяанывыс чок-даа ышкаш. Херек кырында кижи бүрүзү бот-тускайлаң боорда, өгбелеривистиң узун төөгүлүг эрткен оруунуң салгалы болуп чоруур бис.  

Кым мен, кайыын тыптып келген мен? Муң-муң чылдарда мээң арын-шырайымда кандыг аймактың ора-сомазы артып калганыл? Бөгүнде мээң барым – өгбелеримниң, аймаамның болгаш республикамның төлээзи болганымның артында, дыка хөй онза чүүлдер, ужур-чаңчылдар болгаш езулалдар бар» - деп, Шолбан Кара-оол эртемденнерге чугаалаан.

Тываның Баштыңы эртемни хөгжүдериниң база республика девискээринде эртем организацияларының ажылын дүүштүрерин күштелдирер айтырыгларны чугаалаан.

Редколлегияның хуралынга ТР-ниң өөредилге болгаш эртем сайыды Татьяна Санчаа, Тываның гуманитарлыг болгаш тускай социал-экономиктиг шинчилелдер институдунуң директору Буян Донгак, РЭА СС Тываның бойдус курлавырларын комплекстиг шиңгээдир институттуң директору Валерий Котельников, ТывКУ-нуң ректору Ольга Хомушку, республиканың эртем ниитилелиниң төлээлери база киришкен. Урянхай-Тыва энциклопедия үндүрүлгезинде республиканың 90 хире эртемдени хаара туттунган, ажылдап турар. 

"Эртем ниитилелиниң бүгү күжүн мөөңнеп шыдаан бис – төлевилелде республиканың шупту эртем албан черлери киржип турар, немей стационар библиотекаларны каттывыс, ам 11 албан чери ында хаара туттунган. Бистиң ажылывыс Тываның болгаш тывалар дугайында билиглерниң чыындызы болур. Бодувустуң база делегей ниитилелиниң мурнунга бодувусту Россия Федерациязының составында чон кылдыр көргүзер ужурлуг бис. Энциклопедияның кол айтырыы – төөгүлүг эрткен оруувусту көргүзүп, амгы байдалды база келир үеже сорулгавысты таныштырары. Тываның эртемденнери чонга, бойдус, гуманитарлыг база эмчилер деп ылгаштырбайн, күрүне ужур-дузалыг чугула сорулганы күүседир дээш, демнежип ажылдарынге белен бис» - деп, Каадыр-оол Бичелдей чугаалаан.

Энциклопедияның бирги тому 2020 чылдың эгезинде, ийиги –2021 чыл эгезинде, а үшкүзү – 2021 чылдың июньда чырыкче үнер.