Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол январь дыштаныр хонуктарының түңнелдерин үндүрген

«Болган чүүлдерден кичээнип өөрениилиңер. Эрге-чагырга черлери кышкы үеде амыдырал-хандырылганың айыыл чок чоруун тургузарынче онза кичээнгейни углаар ужурлуг. Бажыңнар кезээде чылыг турарын кожуун чагырга даргалары баштары-биле харыылаарын база катап сагындырдым. Кажан 45 градус чедир соой бергенде, берге байдалда таваыршкан кижилерни аай-дедир көжүрүп турбазы-биле, боттарының котельнаяларын хынап, чүнү канчап болурун билген турар ужурлуглар» - деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол средада аппарат хуралында чугаалаан. 

Чагырга даргалары боттарының котельнаяларынга, «айыыл чок чорук сыртыы» ышкаш, доктаамал саң-хөө киирип турар бир-ле курлавырны тургузарын боданыр. «Ынчангаш, котельнаяларга элээн бюджет объектилерин кожарын көрүңер. Боттуг байдалче кирип, дөртен градус сооктар үезинде онза байдалды шыдажып эртеринче кижилерни ыдалаан херээ чок деп, база катап чугаалап тур мен».  

«Аңаа киржип турган кижилерниң бот-идепкейи болгаш дидими дээш, шуптузун күрүне шаңналдарынче киирер болза эки деп, санап тур мен. Корум-чурум үрээшкиннеринге удур ажылдарже угланган эң-не дээштиг болуушкун ол-дур. Ак-Довуракче апар чыткан ол спиртти, тарадып садар черлеринге чедирген турган болза, ооң уржуктары дыка-ла муңгаранчыг болур турган. Кызыл биле Чөөн-Хемчик кожууннар чажыт араганы хавырарының талазы-биле үш мурнакчыларның санынче кирип, тус-тузунда 498 база 263 литрлерни туткан.  

Чаа чыл дүнезинде болган, кижиниң кадыынга аар кемдээшкин чедирген болуушкуннарның (алдының үжү) Бии-Хем кожуунда демдеглеттинген. Ында чажыт арага садыглаашкыны-биле демисел сулараан. Чажыт арага садып турар точкаларының саны 40 чеде берген, а байырлалдар хүннеринде чүгле 7 литрни хавырган. Чажыт арага садыглаашкыны-биле демисел - корум-чурум үрээшкиннеринге удур бирги кол ажыл болур. Ол ажылды күштелдирер сорулганы муниципалдарның мурнунга салдым». 

«Декабрьның 31-ден январь 8-ке чедир чаңгыс-даа өлүрүкчү херек бүрүткеттинмээн. Эрткен чылдың январь хонуктарында үш өлүрүүшкүн база үш күштээшкин болган.

Бо удаада профилактика ажылдарын элээн чоруткан. Чаа чыл база Рождество байырлалында 967 рейдиже үнген. Ол хонуктарда чедимче чок өг-бүлелерже 3410 үнүүшкүннү кылган, чурттап турар чериниң аайы-биле 2343 назы четпээннерни хынаан, учетта 5319 элээдилерге четкен. Арага продукциязы садып турар садыг черлеринче 1123 рейдини үндүрген. Ол ажылдарны чорудуп турза-даа, чажыт арага садыглаашкыны ында-мында арткан. Оон аңгыда, 527 өг-бүле чурттап турар 511 малчын турлагларга четкен. Чоруттунган ажылдарның хевирлерин көөрге, бистиң ышкаш бичии республикага дыка улуг ажыл. Бо сан-чурагайларның артында кижилерниң идепкейжи чоруу бар, а улусчу дружиналарже 4 муң ажыг кижини хаара туткан, оларны демдеглээр херек.  

Бо медээни сан-чурагайлар көргүзүүшкүнү кылдыр хүлээген ажыы чок. Ооң-биле чажыртынган ажыы чок. Херек кырында, январь 1-же дүне, 13 бижектежиишкин демдеглеттинген. Оларның кайы бирээзи өлүм-биле дооступ болур турган. Дагын катап херек үүлгедиишкини бедик деңнелде артпышаан. Чылдың бирги хонуунда демдеглеттинген, кижиниң кадыынга аар хора чедирген 6 болуушкуннуң үжүн, база 22 корум-чурум үрээшкиннериниң 11-ин ол бөлүктүң кижилери үүлгеткен. Республика девискээринде кем-херек үүлгедиишкиннериниң чартыындан хөйүн ооң мурнунда шииттирип чораан кижилерниң кылганы кем-херек үүлгедиглеринге тайылбырны берип турар. Ынчангаш криминал-биле сыныш чок демиселдиң угланыышкынын ам-даа күштелдирер бис!». 

«Хемчеглерже ниитилелдиң шупту бөлүктерин хаара тудары эң чугула деп, чаңгыс эвес удаа чугаалашкан бис. Хемчеглер саны 3,5 катап көвүдээн. Ол эки бе азы багай бе деп сайгарып база болур-ла. Ындыг болзажок, эрткен чылдарга деңнээрге, сумулар болгаш кожууннар хоорайларга көөрде, культурлуг хемчеглерни хөйнү эрттиргени көскү. Каа-Хем кожуун 47 хуу, Сүт-Хөл – 22 хуу, Чөөн-Хемчик – 12 хууга көвүдеткен. 

Чаа сайыттың эгелээшкини-биле, спорт болгаш аныяктар политиказының адырында, дыка хөй чүүлдер көстүп келгенинге онза таарзындым. Мини-футболга, кикбоксингиге, хаак чарыжынга республика маргылдаалары эрткилээн. Шыдыраа федерациязы онза ылгалган. Чаа сайыттың спорт школаларының тренерлеринге 258 назы четпээннерни быжыглаар дээн саналынга онза таарзындым, ол анаа-ла сөстер эвес, а тодаргай базымнар херегин көргүскен.  

Сүт-Хөлден база бир солун тодаргай чижек. Ол кожуун чурттуг, 55-ки мото-адыгжы бригаданың шериглериниң эгелээшкини-биле хол бөмбүүнге кожуун маргылдаазын эрттирип, шериглер боттары спонсорлаан. А Улуг-Хемге кожуун удуртулгазының эгелээшкини-биле мячилиг хоккей маргылдаазы эрткен. Бай-Тайга кожуунда «Ары өө» төп «Масленица» деп армян мульфильмни тыва дылче очулдурган. «Оларның мөзү-бүдүжү бистии-биле дөмей» болганын өөренип көргеш, ажылды кылганын алыр чүве болза, онза эгелээшкин! 

Каш янзы ындыг аргаларны хүн бүрүде амыдыралывыста ажыглаарын элээн боданып көрүңер. Ооң кадында, Чаа чыл байырлалында болган кем-херектерниң чамдыызын херээженнерниң кылганы, криминогенниг байдалга тускай тайылбыр болур. Специалистер аңаа бодунуң сөзүн бээр апаар, а өг-бүле хамаарылгаларда тургустунган ол байдалга анализти шуптувус бээр ужурлуг бис».