Тываның Баштыңы «Московский комсомолец» солунга республикада инфраструктура төлевилелдериниң хөгжүлдезин чугаалаан

Ол республика эрге-чагыргазының инфраструктура хөгжүлдезин чедип алыр дээш кылып чорудуп турар ажылдарын чугаалаан. Кызыл, Москва болгаш Россияның өске-даа черлери-биле демир-орук болгаш агаар аргыжылгазының дугайында чугаа кол черни ээлээн. Тываның Баштыңының чугаазы-биле алырга, кыска үе иштинде төлевилелдерни боттандыргаш, дотациялыг регионну экономиктиг сайзыралдың көңгүс чаа деңнелинче үндүрер. 

— Бирээде, Тыва ыракта, чедери берге черде дээн шуугаазыннарга бүзүрээн херээ чок. Россия улуг чурт, а бис ооң дап-тал ортузунда чыдар бис. Бүгү чурт-биле дөмей, республика хөгжүп турар, ынчап кээрге, регионга чедип алыры база экижип олурар. 1944 чылда Россия Федерациязының составынче кирген бис. Аңаа чедир Тыва Арат Республика турган. Келир 2019 чылда эки тура-биле каттышканывыстан бээр 75 чыл болур-дур. Россияның составында чоокта чаа кирген болгаш, элээн айтырыглар бары шын. Кызылга көөрде, Хакасия, Алтай база Красноярск край көңгүс өске платформа-биле рынок байдалынче кирген. Ынчангаш оларныынга деңнээрге, чамдык көргүзүглеривис арай чегей. Ол ылгалды дүрген чайладыр херек. 

Эгезинде транспорт айтырыын шиитпирлээр. Россияның транспорт яамызының эрттирип турары «Транспорт неделязы» ол сорулганы чедип алырынга эки шөлчүгеш. Ол хемчегге кезээде киржип, идепкейлиг болурун кызыдар кижи мен. Аңаа планнарывысты чугаалап, федералдыг яамылардан болгаш өске регионнар төлээлеринден арга-сүмени ап болур. 

Республика баштыңы албан-дужаалды хүлээп ап турумда, Кызылдың аэропорту сандараан турду. Кажан Тыва биле Россияның өске регионнарын чүгле чаңгыс автомобиль оруу харылзаштырып, демир-орук чок турда, байдал нарын-на. Аэропорт чаңгыс ыяш бажыңда, а чаа терминалдың тудуу он-он чылда узамдыккан турган. Россияның Президентизи Владимир Путинниң деткимчези-биле комплексти чаартыр ажылдарже кирген бис. Бөгүн аэропорт чаа оран-савалыг, амгы үениң ужудуп-хондурар шөлдү туткан, аңаа кандыг-даа хевирниң самоледу хондуруп болур. Ол биске бурунгаар улуг базым-дыр.

«Транспорт неделязының» ажылының үезинде, бистиң аэропортка делегей секторун ажыдарын саналдадым. Улан-Баторга чедир бир шак чартык, а Пекинче — ийи чартык хире шак боор. Россияның чурттакчылары оон делегейниң кайы-даа точказынче ужуп болур. Красноярск — Кызыл — Улан-Батор азы Новосибирск — Кызыл — Улан-Батор агаар рейстерин организастаптар болза, Сибирьниң ажыл-агыйжы бизнези элээн калбарар. Тыва кызыгаар регион болгаш улуг арга-шинектиг, Сибирьниң шупту субъектилеринге Россияже азы даштыкыже чүък сөөртүрүнүң таарымчалыг болгаш кыска транспорт оруун сүмелеп турар бис. Чижээ, 2006 чылда Россия биле Моолдуң чазактары «Хандагайты-Боршоо» ийи талалыг делегейниң каайлы пунтузунга, үшкү чурттарның хамаатылары ажыглаар кылдыр, хөй талалыг пункт статусту бээр шиитпирни хүлээп алган. Штатты көвүдедир, склад тудар дээн ышкаш, өске-даа айтыышкыннар ужун, биске дыка улуг аргаларны берип турар-даа болза, шиитпир амдыгаа дээр күүсеттинмээн. Берти дизе, Россияда болгаш Моолда бараан өртектеринде ылгалды ажыглап болур бис. Моолдар кезээде Россия талазынче сонуургалдыг. Ында бистиң УАЗ-тар, ЗИЛ-тер эң нептереңгей. Бо удаада эрткен «Транспорт неделязында» төнчү чок чугааларны соксадып, төлевилелди кылгаш, каайлы инфраструктуразының тудуун 2020 чылда эгелээр деп шиитпирлээни, эки болду. Мээң бодалым болза, делегей пунктузунуң ажылын ам-даа эгелээр болза, ажырбас. Ында амдыызында хөй автомобиль оочуру чок, неделяда оода чаңгыс катап хөй талалыг чурумга каайлы пунтузун ажыдып болур. 

Оон аңгыда, Москва-биле дорт харылзаа чок регионнарның бирээзи болуп турарывыс хомуданчыг. Чүгле бизнес чорударынга эвес, а эртем-билиг чедип алырынга бистиң кижилеривиске элээн шаптыктыг. Чижээ, мен, Москвага чедер дээш, Абаканга чедир 400 км хире Саянның даглыг оруктарынга чоруп келгеш, оон самолетка ужудар мен. Ынчалдыр орукка ниитизи-биле 10-12 шак үнер. А бир эвес Кызылдан найысылалче самолеттар дорт ужуп турган болза, чүгле 4 шак боор. Транспорт сайыды Евгений Дитрих мээң чугаамны хүлээп, ведомство келир чылдың февральдан ындыг ужудуушкуннарга субсидияны берип эгелээрин чугаалады. 

— Кызыл — Курагино демир-оруу биске эң улуг болгаш чугула тема-дыр… Чуртталгамның 10 чылын аңаа тураскааттым. Орукту тудуп алыр болза, республиканың экономиктиг хөгжүлдезинге улуг идигни бээри шын. Экономиктиг санаашкыннардан көөрге, бо төлевилел республика бюджединиң үндүрүг баазазын чылда-ла 15 млрд рубльге улгаттырып, холушкак адырларга 15 муң хире ажылчын олуттарны тургузар ужурлуг. Бо элээн улуг тема. 

Амгы үеде Казахстан биле Кыдат российжи демир-оруктар, ылаңгыя Транссибке хамаарышпас «Торгу оруун» хөгжүдүп эгелээнин билир бис. Евроазийжи диптиң барыын регионнары-биле улуг кыдат рынокту тудуштурган чаа демир-орук магистральдарын өөренип, аңаа коштунарын хандырар херек. Курагино — Кызыл демир-оруу ол кожугну хандырар. Моолдар бистиң угланыышкынывысты дыка сонуургап турар, кыдаттар база сонуургалдыг. Кыдатта эң хереглелдиг кокстуг хөмүр-даш чыдыны-биле Тыва эң байлак. 

Тываның хөгжүлде-сайзыралынга эң херектиг деп, база катап катаптайн. Республика чурттакчылары казымал байлактарның бай курлавырындан беримчени алыр ужурлуг. Демир-орук ниити-российжи делгемнерге республиканың дүрген каттыжарынга, ниити экономиктиг рынокка идепкейлиг болурунга дузалыы эң чугула. 

Бис четчир амыдыралдыг, сайзыраңгай экономиктиг болгаш социал инфраструктуралыг регион болуксап турар бис. Ол республикаже мергежилдиг кадрларны хаара тудар. Бисти хааглыг, чаңгыс нациялыг республика деп чугаалажыр. Ол ындыг эвес чүве. Тыва хүндүлээчел болгаш эптиг-эвилеңи-биле хөйге билдингир, интернационализмниң чараш ужур-чаңчылдары бисте бар. Тываның чурттакчыларының дыка хөйү кижизиг мөзү-бүдүштүг езу-чаңчылдарга кижизиттинген деп чугаалап болур мен. Чижээ, камгалал сайыды Сергей Кужугетович Шойгу — институт соонда үлелге-биле келген, Донецкиниң чурттакчызы Александра Яковлевна биле Кужугет Серэевичиниң оглу-дур. Олар быжыг өг-бүлени туткаш, кайгамчык оолду кижизидип өстүрген. Оон бир чижек, бисте, АКШ-тың хамаатызы Шон Куирк тыва кыс-биле өгленип алган, ам Тывадан чоруур бодал чок. Ол тыва дылга менден артык эки чугаалаар боор. 

2010 чылда чон чизези эрткен болгай. «Национальнозу» деп эге ындыг-ла улуг ужур-утка чок ышкаш. Тываларның хөй кезии боттарын сибиржилер база российжилер деп айыткан. Ооң соонда, Россияның Чазаандан долгап келгеш, тожу тывалары деп эвээш санныг чоннарның төлээлери элээн эвээжээн, ынчангаш 4 миллион субсидияны ап кааптар деп турарын дамчыткан. Чүү болганын, мынчага чедир шынзыдып чадаштым. Оон өске, Россияда хоруглуг «Ислам күрүне» база өске-даа террорисчи организацияларның чаңгыс-даа кежигүннери бисте чок. Чаңгыс чер-чурттугларымга оларның шыдамакайы болгаш ажылгыр-кежээзи дээш, четтиргеним илередир мен. 

Ынчап кээрге бистиң чонувус дыка биче сеткилдиг. Кижи бүрүзү социал эки байдалдарга чурттааксаары чөп. Биске кижилер хөйү-биле чедип кээрин күзээр-дир мен. 

 — Республиканы бай болгаш камгакчык эрткен төөгүзү-биле холбап, тоолчургу чер дээр. Пор-Бажың хуулгаазын черлерге хамааржыр. Аңаа чедип алыры амыр эвес. Хүрээни шиңгээдип, ооң төөгүзү-биле таныжары - өөредиглиг туризмниң улуг курлавыры-дыр. Чоокку келир чылдарда ол мөргүл кылыр чер апаарынга бүзүрээр мен. Сергей Кужугетович ооң келир үезин дыка шын тодарадып, Тывага сонуургалды оттурар дээш, улуг күштү салган. 

Бистиң национал музейивисте кайгамчык экспозиция — бистиң эрага чедир чедиги векке хамааржыр скиф хаанны хөөржүткен черден тывылган үнези чок алдын каасталгалар кадагалаттынган. Археологтарның Өөк шынаазы деп адаар Хааннар шынаазындан тыпкан тывыштары делегейге кайгамчык солун медээ болган. Сергей Кужугетович Шойгунуң саналы-биле, Орус географтыг ниитилелдиң волонтер-археологтар делегей отрядтары Курагино — Кызыл демир-оруунуң маршрудун дургаар, чай санында республикада ажылдап турар. Бурунгу скифтер, гуннар, уйгурлар хөөрлерин шинчилээниниң түңнелдери, республикадан болгаш даштыкы чурттардан аныяктарның сонуургалын улам күштелдирген. Эртем, төөгүже хандыкшаан ындыг энтузиазм база бистиң байлаавыс-тыр.