Тываның Көдээ ажыл-агый яамызы бүн чыл дургузунда сүт бүдүрер өг-бүле фермаларын тургузуп, хөгжүдер

 Тываның дошкун кыжында, регионда ортумак көргүзүгден 7-8 катап хөй, азы бир инектен хүнде 25 чедир литр сүттү саап турар ажыл-агыйны республика Баштыңы Шолбан Кара-оол барып сонуургаан. Фермерлер бодунуң продукциязын ортумак рынок өртээнден эвээшке – литрде чүгле 50 рубльге садып турар. 

Эгелеп чоруур фермер өг-бүле - Андрей биле Надежда Ярлыковтарның ажыл-агыйы Кызыл кожууннуң Көк-Тей деп черде. Араттаар мурнунда олар ындыг-ла кончуг сүткүр эвес, тус черниң уксаазынга хамааржыр 6 саар инектиг турган. Ындыг болзажок, малдың чиир чемин таарыштырып тургаш, саалданың деңнелин элээн экижиткен. 

Ол арга-дуржулгага чалгынналып, уксаалыг инектер садып алгаш, сүт саалдазын көвүдедип көөр деп шиитпирлээннер. Тываның Чазааның грантызынче конкурстарга киржип, деткимче акшазы-биле айтырыгны шиитпирлеп алыр дээн бүзүрелин ышкынмаан. Конкурска киржир мурнунда, ажыл-ижин тараачын-арат ажыл-агыйы кылдыр бүрүткедип алганнар. Саазыннар-биле элээн шүүдээннер, ынчалза-даа ол хилис барбаан. Хууда дузалал ажыл-агыйлыг тургаш албааны улуг деткимчени күрүнеден четтирген.  

Ярлыковтар конкурска тиилээш, республиканың көдээ ажыл-агый яамызындан алган акшазы-биле симменталь уксаалыг инектер садып, саар инектериниң баш санын 16 кылдыр көвүдеткен. Чамдык инектери күзүн төрүп турда, өскелери чазын оолдаар кылдыр, ажыл-агыйын таарыштырган. Ооң ачызында, бүдүн чыл дургузунда, эвээш дизе 7-8 баш инекти саап, бир инектен хүннүң-не 16-25 литр сүттү ап турар.  

Малдың сүт бээр шынарын бедик деңнелге тудар дээш, инектерин тургуза азырап, чайгы үеде ышкаш хоолулуг чемнерни бээр. Кыжын сигенни, мал чиир тарааны база минералдыг немелде чемни бээри албан. Ярлыковтарның бүдүрген сүдү, соңгаартан сөөртүп эккеп турар хоюткан сүт ышкаш эвес, чаа сагган, үскүр, чаагай, өртээ таарымчалыг. 

Бөгүнде Ярлыковтарның фермазы, хүннүң-не чаа сагган 150-160 литр сүттү садып турар. Ажыл-агый тус черниң уруглар садын, республика найысылалында элээн каш садыг черлерин – «Гаруда» садыг бажыңы биле 38 дугаар садыгны сүт-биле хандырар керээлиг. Каа-Хем суурда база Кызыл хоорайда доктаамал садып алыкчылары фермага дорт келгеш, сүдүн садып апаар. 

Шолбан Кара-оол фермерлерден саар мал азыраарының, ферма ажылын организастаарының чажыттарын айтырган. Бистиң тыва малчыннарывыстың чаңчылчаан ижинден дыка хөй чүүлдер ылгалып турарын билип алган. Ярлыковтар ажыл-агыйында чаа төрүттүнген бызааларны аваларындан ол-ла дораан чаргаш, бызаа кажаазынга тудуп, хол-биле чемгерип, ажаап турар. Ынчан инектиң шупту сүдүн саап алыр, а ооң үскүрү хевээр артып каар.  

Ажыл-агыйның баштыңы Андрей Ярлыков, саар инектер тудуп чоруур арат кижи, бүдүн чыл дургузунда чалаң сүт саалдазын организастап шыдаарын билир. Амдыызында сүт рыногунда байдал таарымчалыын билир болгаш, бода мал өстүрүп-ажаар ам бир черни тудуп, «симменталдардан» эки төлдү алыр планныг. Оон аңгыда, эътке ажыглаар малды база азырап турар. Амгы үеде фермада 57 баш улуг бода мал база 25 баш төрүүр хаваннар бар. Бир эвес сүт рыногу кызыгдап кээр болза, өг-бүлениң «камгалал» фондузу бар. 

Ярлыков фермазының арга-дуржулгазын өөренип көөр болза эки деп, Тываның Баштыңы санаан. Мал тударынга чыл дургузунда хөй чарыгдалдар үнер улуг сүт-бараан фермаларынга деңнээрге, хөй эвес ажылдакчыларлыг, бичежек хемчээлдиг, шак-ла ындыг ажыл-агыйларны республикага тудары ажыктыг чадавас. Бир эвес олар, Ярлыковтар ышкаш, чедингир өртекке чалаң сүттү бүдүрүп эгелээр болза, Тываның чурттакчылары кадыкшылга ажык чок, хоюткан сүт орнунга, чаа сагган сүттү алырлар. 

Тыва чыл санында 60 муң тонна сүттү ажыглап турар, ынчангаш сезоннап сүт бүдүрүп чаңчыккан республиканың малчыннары ажылдың чаа аргазын шиңгээдип, ажыглаар ужурлуг. Азы сүт рыногунда 1, 2 – 1,4 млрд рубльди шиңгээдир дээш, туржур херек. Оон аңгыда, бүдүн чыл дургузунда чалаң сүт бүдүрүлгезин көвүдеткеш, ону болбаазырадыр – быштак, ээжегей дээш, өске-даа сүт кылыгларының технологиязын шапкын хөгжүдүп база болур.