Тывада Чоннуң чаңгыс деминиң хүнүнде күрүне шаңналдарын тывыскан

Силер бүгүдеге сеткилим ханызындан байыр чедирип тур мен! Байырлал хүнүнде ужуражып турарывыс, дыка эки-дир! Чоннуң чаңгыс деминиң хүнү-биле!  

Бистиң өгбеливистиң маадырлыг чоруунга алдар болдурган бо байырлал бүгү салгалдарга бодунуң үнелиг чүүлдерин, ниити бодалдарын камгалап чоруур болгаш төрээн чуртунга бердинген кижилерниң быжыг доңун көргүзүп, чугула болгаш элээн боттуг чүүлдер дугайында боданыр арганы биске берип турар. Төрээн чуртувус мурнунга хүлээлгевистиң, төөгүвүстүң алдарлыг арыннарының дугайында. Төрээн чуртувустуң эрткен болгаш амгы үези дээш чоргааралдың дугайында. Ооң аас-кежиктиг келир үезинге бүзүрел дугайында! Ону демдеглеп тура, бистиң чуртувуста кайы хире салым-чаяанныг болгаш эрес-кежээ кижилер чурттап турарынга чоргаарланып, хөй националдыг Россияның хөй талалыг культуразын, сагыш-сеткил байлакшылын магадап ханмас бис! 

Биче төрээн черивистен ужукталган делгем Ада-чуртувус кижи бүрүзүнге эгелээр. Сөөлгү чон чизезинден алгаш көөрге, Тывада 100 ажыг нациялар болгаш чоннар чурттап, Чоннуң чаңгыс деминиң хүнүн улуг өөрүшкү болгаш көдүрлүүшкүн-биле демдеглеп эрттирип турар. Келир чылын бистиң республика Россияның составынче каттышканының 75 чылдаан оюн демдеглеп эрттирер. Ол чылдар иштинде тыва чон-биле кады, аңгы-аңгы аймак чоннар республиканы хөгжүдүп сайзыраткан. Ажылдап, найыралдажып, өг-бүлелерни туткан. Советтиг Тывага улуг чурттуң булуң бүрүзүнден инженерлер база тудугжулар, эмчилер база башкылар келгилээн. Бөгүнде, оларның аразында бүгү республикада билдингир кижи бар. Совет Эвилели биле Россияның улус чырыдыышкынының тергиини, Тываның улустуң башкызы, күш-ажылдың хоочуну Фарид Мухаметвалеевич Мухаметгареев-тир. Чаңчыл болу берген езулалывысты бөгүн элээн өскерткен бис. Амгы үениң технологияларын ажыглап, Фарид Мухаметвалеевич-биле бажыңындан харылзажыр бис!  

Экии, хүндүлүг Фарид Мухаметвалеевич! Байырлал-биле - Чоннуң чаңгыс деминиң хүнү-биле сеткилим ханызындан байыр чедирип тур мен! Силер ышкаш шалыпчыларның кайгамчык күш-ажылчы намдары болгаш салым-чолу биске чоок болгаш байырлалды улам каастаар!  

Ыраккы Татарстанга төрүттүнзүңерзе-даа, 1951 чылда Тывага ажылдап чедип келгеш, бистиң республика-биле бүгү амыдыралыңарны холбаан силер. 50 ажыг чылдар иштинде башкылаан чылдарыңарның 20 ажыы, 1968 чылдан бээр удуртуп келгениңер школа-интернат-биле сырый тудуш. Ада-иезиниң сагыш-човаашкыны чок арткан төлдерниң балыын чүрээңер-биле хүлээп, чүгле директору эвес, а адазы болган силер! А школа-интернатты төрээн бажыңы кылдыр боттарынар күжүңер-биле хуулдурган силер. Чечектелген сад база огород кылдыр! Оолдар дириг амытаннарны ажаап, ажыл-агыйны тутчуп турган! Солун экскурсиялар база эртем бөлгүмнери! Республикага алдаржаан ниитиниң ырызы! Школа интернатты дооскан муң-муң доозукчуларга амыдаралче путевканы берген силер. Олар Силерни эң-не чоок база сагыш човаанчал дагдыныкчызы кылдыр өөрүп четтириишкин-биле үнелеп чоруурлар. 

Хүндүлүг Фарид Мухаметвалеевич, республика өөредилгезиниң хөгжүлдезинге киирген үлүг-хууңар база идепкейлиг күш-ажылыңар дээш, хөй санныг шаңналдарга болгаш аттарга төлептиг силер. Ол шаңналдарга бөгүн «Шылгараңгай күш-ажылы дээш» Тыва Республиканың медалы немешкен! Төлептиг шаңнал-биле сеткилим ханызындан байыр чедирип, быжыг кадыкшылды күзедим! 

Хүндүлүг эштер! Бистиң республиканың хөгжүлдезинге боттарының күш-ажылы, чогаадыкчы чоруу, талантызы база кызымаа-биле улуг үлүг-хууну киирген болгаш кирип чоруур кижилер бо залда, мында чыылган! Оларның аразында, республиканың аңгы-аңгы кожууннарында чурттап чоруур чаңгыс чер-чурттугларывыс, тыва черге чоок болгаш эргим апарган, ыракта чурттап чоруур кижилер бар. Шаңнатканнар аразында Украинага, Хакасияга, Даг Алтайга, Красноярск крайга, Куйбышев, азы Самара облазынга төрүттүнген кижилер бар. Тываның чок өңнүү, Моолдуң Баян-Өлгий аймактың чурттакчызы, тыва омактыг Галсан Чинагийн бөгүн мында. Ооң дугайында чылыг чымчак сөстерни чугаалап көрейн! 

Бүгү делегейде билдингир чогаалчы, эртемден, Моолдуң бирги германизи, дээди чогаал шаңналдарының лауреады, Тываның алдарлыг чогаалчызы Галсан Чинагийн (Иргит Шыныкай оглу Чурук-уваа) «Улуг-Хем» чогаал альманагында парлаттынган чогаалдарының ачызында тыва номчукчуга эки таныш. Моолда каш санныг тыва чоннуң эргелерин идепкейлиг камгалап, ук-дөзүнге шынчы болуп арткан. Ында тывалар ону «чоннуң маадыры» деп санап чоруур. Бо чүс чылдың баштайгы чылында - 2001 чылда, Галсан Чингийн Төп Моолдан тываларны Баян-Өлгий аймакче тевелерге көжүрүп эккелген. 30 тыва өг-бүле Гобиниң элезинниг ховуларында 2 муң ажыг километрде шөйлү берген орукту 2 ай иштинде эртип чорааш, көжүп келген. Төрелдери-биле тыпчып, катап эдержип чурттазын дээш, дээрги Чинагийн бодунуң акшазы-биле дөртен тевени саткан. Тываның культуразын хөгжүдеринге үлүг-хуузу болгаш ада-ызыгуур харылзааларын кадагалап чорууру дээш, Галсан Чинагийнге бөгүн Тыва Республика орденин тыпсыр! 

Хүндүлүг байырлыг езулалдың киржикчилери! Бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыска федералдыг чергелиг күрүне шаңналдарын тыпсыры онза хүндүткел болгаш харыысалга! Шаңнал бүрүзү – Ада-чуртувустуң, ниити бажыңывыстың бүгү талалыг хөгжүлдезинге бистиң мурнакчыларывыстың болгаш республиканың киирген үлүг-хуузун чурттуң удуртулгазының бедии-биле үнелээниниң бадыткалы болур! А бөгүнгү шаңнал – Россияның регионнарының көдээ ишчилериниң күш-ажылчы чедиишкиннеринге, чоннарның бот-тускайлаңынга бистиң күрүневистиң кайы хире камныг хамаарылгазының херечизи-дир!

 «Мөген-Бүрен» КУБ-туң сарлыкчызы Владимир Иргитович Чоргаар «Россия Федерациязының көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы» хүндүлүг атты алган. Владимир Иргитович төрээн бүдүрүлгезинде 42 чыл ажылдаан, ооң он чылында малчыннап чоруур. Үжен хире чыл иштинде тыва сарлыктарны өстүрүп, көвүдедир иште. Хөй чылдарда ажылдаан күш-ажылчы арга-дуржулгазы болгаш кызымак ажылының түңнелинде, сарлык малдың баш санын (2016 чылда - 10%) база малдың чаш төлүн камгалап алырын (2016 чылда – 100%) көвүдедип, чаңгыс чер-чурттугларының хүндүткелин чаалап алган. Шириин агаар-бойдустуг Мөңгүн-Тайга дээн ышкаш черлерге малчыннаары амыр эвес иш, ынчалза-даа Владимир Иргитович, төрээн черинге, бодунуң кол ажылынга шынчы болуп, арга-күжүн, билиг-мергежилин, амыдыралчы байлак дуржулгазын дамчыдып берип чоруур. Мал ажыл-агыйын чорудар мурнакчы арга-хевирлерни ажыглаар талазы-биле эртип турар хемчеглерниң киржикчизи, аныяктарның дагдыныкчызы Владимир Иргитович ол бүгүнү эш-өөрү-биле үлежип чоруур. 

Чоннуң чаңгыс деминиң хүнү - байырлал-биле көдээ ишчиниң күш-ажылынга чурттуң удуртулгазы бедик үнелелди – күрүне шаңналын бергени дээш Владимир Иргитовичиге байырдан чедирип каалыңар.  

Хүндүлүг эштер! Чоннуң чаңгыс деминиң хүнү – аныяк байырлал ындыг болзажок, улуг салгалдың кижилеринге эң чоок болгаш билдингир байырлал дээрзинге бүзүрээр мен. Бодунуң дөзү ыраккы чүс-чүс чылдарже ырай берген төөгүлүг байырлал бистиң адаларывыс база кырган-ачаларывыстың кижизиттинген патриотчу чоруу, чаңгыс деми база интернационалчы найыралы-биле ооң утказы чүүлдеш!  

Чоокта чаа, октябрь 29-та, бистиң чуртувус төөгүлүг хүн – комсомолдуң 100 харлаанын демдеглеп эрттирген. Аңгы-аңгы омак-сөөк, 200 миллион ажыг совет оолдар болгаш кыстар аныяктар организациязы школаны эрткен. Тываның комсомолчулары төрээн черинде шупту чаартылгаларга дорт киришкен. Ынчангы комсомолчулар шуптузунга – «Комсомолчу прожектор», улусчу дружиналар, спорт, бот-тывынгыр уран-чүүл, өөредилге болгаш ажылга четтигип турганнар. Ажылдың бир чугула участогу – пионер организациязын удуртуру – сменаны белеткээри турган.

 Бөгүн шаңнал алыр күш-ажыл хоочуннарының аразында Бора-Тайга школазының улуг пинер вожатыйы Допчун Лопсан-Шыыраповна Ондар бар. Ол 16 харлыында күш-ажылчы оруун эгелээн. Ниити күш-ажыл стажы – барык чартык чүс чыл. Ол чылдарда Допчун Лопсан-Шыыраповна башкы, комсомолчу, партийжи, профэвилелчи база хөй-ниитичи байлак арга-дуржулганы чыып алган. Сүт-Хөл кожуунда база республикада херээженнер шимчээшкининиң тургузуушкунунга хөй күштү берген. 

1987 чылда Допчун Лопсан-Шыыраповна херээженнерниң бүгү-делегей конгрезинге делегаттаан. Ол-ла чылын Совет херээженнер комитединиң кежигүнүнге соңгуткан. Совет үе төнчүледир, 1990 чылда, Россияның Херээженнер эвилелиниң тургузукчу конференциязының делегадынга соңгуткан. Амгы үеде хүндүлүг дыштанылгада-даа болза, республиканың хөй-ниити ажылдарынга идепкейлиг киржип, дайын болгаш күш-ажыл хоочуннарының республика чөвүлелиниң кежигүнү болуп чоруур. Тываның булуң бүрүзүнде ону таныыр база хүндүлээр. 

Допчун Лопсан-Шыыраповна херээженнер болгаш хоочуннар шимчээшкининиң идепкейжи болурундан аңгыда, кайгамчык ие, үш ажы-төлдү, тос уйнуктарны кижизидип өстүрүшкен кырган-ава, амыдыралдың кадык овур-хевириниң база өг-бүлениң үнелиг чүүлдериниң суртаалчызы! Допчун Лопсан-Шыыраповна бо чылын юбилейин демдеглеп, апрельде 85 харлаан! «Шылгараңгай күш-ажылы дээш» медальды алганы-биле бистиң юбилярга байырдан чедирээлиңер! Байырлалдыг хүн – ВЛКСМ-ниң 100 харлааны-биле бистиң республиканың шупту комсомолчуларынга байырдан чедирип көрейн.

Күш-ажылдың хоочуну, «Күш-ажылчы Кызыл тук» орденниң эдилекчизи, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы Владимир Ильич Щербак бөгүн «Шылгараңгай күш-ажылы дээш» медальды алыр. Владимир Ильич Хакасияга төрүттүнген, Тывага эртем-билиг чедип алган. Тываның көдээ ажыл-агый техникумун дооскаш, «Октябрьның 30 чылы» колхозка он үш чыл ажыг ажылдаан. Каа-хемчилер 1973 чылда Кундустуг көдээ совединиң, оон 1980 чылда – Бояровка көдээ совединиң күүсекчи комитедин удуртурун аңаа бүзүрээн. Бүзүрелди шынзыктырып, бодун шынчы, ак сеткилдиг болгаш туруштуг удуртукчу, талантылыг организатор кылдыр көргүскен. Үениң байдалын билдилиг шинчилеп база үе-шаанда шиитпирлерни хүлээп билири - салдынган сорулгаларны боттандырарынга чедиишкиннерниң магадылалы.  

Владимир Ильич амгы үеде пенсияда, ынчалза-даа идепкейжи соруун салбаан. Чон чыыштарга ооң сөзү деңзигүүрлүг, аныяктар ону дыңнаар. Бодунга болгаш өскелерге негелделии, чаңгыс чер-чурттугларының айтырыгларынга кичээнгейлии дээш Владимир Ильич чон ортузунда билдингир. Каа-Хем кожууннуң хөгжүлдезинге Владимир Ильич Щербактың үлүүн чаңгыс чер-чурттуглары бедии-биле үнелеп, ону медаль-биле шаңнаарын саналдаан!  

Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттуглар! Чурттувусту каттыштырган улуг күш - Россияның хөй националдыг культуразында. Ол орус дыл-биле дөмей, чоннар аразында харылзааның дылы болур. Ыры-хөгжүмнүң болгаш танцы-самның, чурукчунуң бийириниң база даш-чонукчузунуң ажылдары очулга чокка-ла билдингир. Бот-тускайлаң культура чоннарны каттыштырар ол хире күштүг. Регионнар аразында кады ажылдажылганың улуг кезиин культурлуг солчулгалар ээлеп турар. Өске чонну билип алыр деп бодазыңза, ооң культуразынга ынак бол деп, чугаалаар ужуру ында. Кайы-даа үелерде, улусчу дипломатияның эң күзенчиг элчиннери уран чүүлдүң кижилери бооп чораан. 

«Ураанхай» республиканың культура болгаш уран чүүл хоочуннарының хөй-ниити организациязының «Чечек-Саяннар» ансамблиниң хөгжүм удуртукчузу Кертек-оол Максимович Данзынны тыва бот-тывынгыр культураны хөгжүдеринге киирген үлүг-хуузу дээш «Шылгараңгай күш-ажыл» медаль-биле шаңнаан. Кертек-оол Максимович – Совет Эвилелиниң дыка хөй хоорайларынга бистиң республикавысты таныштырган алдарлыг «Саяннар» ансамблиниң танцы бөлүүнүң концертмейстери, оркестр артистериниң баштайгыларының бирээзи. Талантылыг композитор, башкы, республиканың уран-чүүл коллективтериниң удуртукчузу, билдингир ырлар болгаш хөгжүм чыындыларының автору Кертек-оол Максимович Композиторларның чогаадыкчы эвилелинде эштериниң хүндүткелин чаалап алган, баштаар черниң кежигүнү.  

Күш-ажылдың хоочуну, Россияның Чогаалчылар база Журналистер эвилелиниң кежигүнү, Тываның алдарлыг ажылдакчызы Нина Даш-ооловна Серенотка «Шылгараңгай күш-ажылы дээш» Тыва Республиканың медалын тывыскан. Нина Даш-ооловна шүлүкчү, чогаалчы, драматург база журналист, дыка хөй номнарның автору, хөй-ниити ажылының идепкейжизи кылдыр республика чонунга билдингир. Ооң чогааткан дөрт шиизи Национал хөгжүм-шии театрынга улуг чедиишкинниг болуп, хөй-ниитиниң үнелелин алган. Донгак Бегзиниң чогаалынга бижээн «Өшпес ынакшыл» деп шиизи бөгүнгү байырлалга дүгжүп, чоннар аразының найыралын көргүскен. Нина Даш-ооловна – Тываның херээженнер шимчээшкининиң хоочуну, элээр чоруктуң база кадык амыдыралдың көскү суртаалчызы. Тываның Чогаалчылар эвилелинде эштери республиканың хөй-ниити амыдыралынга база уран чогаалдың хөгжүлдезинге киирген үлүг-хуузун үнелеп, күрүне шаңналынче ону идип киирген!

Республиканың 1 дугаар эмнелгезиниң травматология салбырының эргелекчизи Аңчыгаш Сарыг-оолович Данзырыктың ачы-хавыяазын «Шылгараңгай күш-ажылы дээш» Тыва Республиканың медалы-биле демдеглээн. Аңчыгаш Сарыг-оолович Красноярскиниң медицина институдунуң доозукчузу. Барыын-Хемчиктиң ТКЭ-ге кезер эмчи болуп профессионал ажыл-чорудулгазын эгелээн. 2002 чылдан бээр травматология салбырында ажылдап турар. Анчыгаш Сарыг-оолович ол чылдар дургузунда муң-муң аарыг кижилерге дузазын көргүзүп, амы-тынын камгалаан. Ак сеткилдиг күш-ажылы-биле чүгле республика эмчилериниң эвес, а соңгаарда эмчи эштериниң хүндүткелин чаалап алган.  

Республиканың кадык камгалал база травматология албанының хөгжүлдезинге, аар аарыг кижилерни камгалаарынга, травматолог-ортопед аныяк эмчилерни кижизидеринге, эмнээшкинниң болгаш кезиишкинниң чаа арга-хевирлерин кииреринге үлүг-хуузу дээш Анчыгаш Сарыг-оолович Данзырыкка бедик күрүне шаңналын тыпсыры төлептиг! Чоннуң чаңгыс деминиң хүнүнде бистиң республиканың эмчи ниитилежилгезинге байырны чедирип, байырлал хүннеринде ажыл эвээш болурун күзеп тур мен!

Хүндүлүг байырлыг езулалдың киржикчилери! Бодум коллегам болгаш сурукчум, Найырал орденниң эдилекчизи, Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламент) даргазы Каң-оол Тимурович Даваага сеткилим ханызындан байыр чедирип тур мен. Каң-оол Тимурович бо чылын 55 харлаан, удавас бистиң парламентиниң 25 чылдаанын бүгү республика-биле кады демдеглээринге белеткенип турар. «Буян-Бадыргы» орденниң II чергези – Россияның база бистиң республиканың парламентаризм хөгжүлдезинге Каң-оол Тимуровичиниң киирген үлүг-хуузунга, хууда чедиишкиннеринге төлептиг үнелел деп санап тур мен. 

Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттуглар! Байырлал, өөрүшкү-биле кады муңгарал кады чоруур кылдыр чуртталга чаяаттынган. Чораан кижилерни эгидип шыдавас-даа болзувусса, оларның Черде арттырган истерин сактыышкыннарывыста кадагалап арттырар ужурлуг бис. «Межегейхөмүр» компанияның 2 дугаар өрүмнээр участогунуң начальниги Андрей Александрович Пикулевке «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» хүндүлүг атты, мөчээн соонда, тыпсыр. Тываның шахтерларының чедиишкиннеринде «Межегейхөмүр» мурнуку черни ээлеп, эрткен чылын 1 миллион 634 муң тонна кара алдынны каскан, ында маадырлыг бо кижиниң хуу үлүү улуг! Андрей Александрович Пикулевтуң чырыткылыг адын кажыыдалдың минутазы-биле сактырын диледим. (Кажыыдалдың минутазы).

Хүндүлүг байырлыг езулалдың киржикчилери! Бөгүн күрүне шаңналы алган 29 кижиге байырым чедирип тур мен! Байырлал-биле хүндүлүг чаңгыс чер-чурттуглар! Чоннуң чаңгыс деминиң хүнү-биле!