Сибирьде кадет өөредилгезиниң хөгжүлдезин Тывада сайгарып турар

Тывада 29 кижиден тургустунган делегация: Россияның Чырыдыышкын яамызындан Сергей Пилипенко, Сибирь федералдыг округдан Любовь Бурда биле Виктория Бахарева, Бурятияның өөредилге сайыды Баир Жалсанов, Алтай Республиканың өөредилге сайыдының бирги оралакчызы Ольга Болтошова база Омск облазының өөредилге сайыдының бирги оралакчызы Лариса Устинова, Хакас Республиканың, Алтай база Забайкалье крайларның, Иркутск, Кемерово, Томск областарның өөредилге сайыттарының оралакчылары чедип келген.  

Сибирь федералдыг округда Россия Федерациязының Президентизиниң бүрүн эргелиг төлээзи Сергей Меняйло хуралдың киржикчилеринге видеоконференцхарылзаазы-биле бөгүн байырны чедирген.  

2000 чылда, Кызылдың 1 дугаар школазынга «Бичии камгалакчы» аттыг бирги кадет клазын ажыткан соонда, Тывада кадет тургузуунуң төөгүзү эгелээн. Ол класс Тывада бир, а Россияда ийи дугаар класс болган. Башкылар Россияның ОБЯ база ХК болгаш ОБ албаны кады, ОБЯ-ның Сибирьде регион төвүнүң деткимчези-биле, кадет класстарга өөредир «Камгалал херээниң эге билиглеринге» тускай угланыышкынныг белеткелдиң бүрүн программа-методиктиг комплекизин ажылдап кылган. 

18 чыл иштинде, Кызылдың 1 дугаар школазында «Бичии камгалакчы» клазын 364 кижи дооскан, оларның 76-зы профильдиг: ОБЯ, ФАЧ база кызыгаар албанының, ИХЯ, ККФАЭ, шериг, прокуратура болгаш истелге талазы-биле дээди өөредилге черлерин дооскан. 

2002 чылда республиканың юридиктиг лицейин эде тургузуп, Республиканың өскүс уругларның школа-интернады-биле каткан соонда, ону Тываның кадет корпузу деп өскертир адаан. 

Амгы үеде ында 350 кижи өөренип турар. Кадет корпузунуң өөредилге планында чыскаал болгаш от белеткели, эге шериг белеткели, шериг топография, бал танцы, кадет хору кирген. Ол билиглерниң практиктиг кезээн чайгы лагерьлерде өөредилге чыыштарында быжыглап турар.  

Тываның кадет корпузунуң кижизидикчилери кадеттерниң бүгү-российжи чыыштарынга республиканы дөрт катап төлээлээн: 2013 чылда Х бүгү-российжи чыышка кубокту чаалап алган. Школа 5 чыл эрткенде, Россия регионнарының кадет корпустарының болгаш профильдиг школалар киржикчилериниң XV бүгү-российжи чыыжынга база катап бирги черни ээлээн. Бүгү чурттан 60 ажыг командалар, 850 кадеттер аразынга шылгараан. 

Россияның ОБЯ-ның Тывада эргелелиниң удуртулгазының саналы-биле, 2007 чылда Кызылдың 5 дугаар гимназиязынга «Өртчү камгалакчы» класс ажыттынган. Өөредилге планынче «Физика», «Математика», «Өрт херээ», «Медицина», «Черчение», немелде күш-культура шагы дээн, тускай угланыышкынныг эртемнерни киирген.  

11 чыл иштинде «Өртчү камгалакчы» классты 260 ажыг кижи дооскан. Оларның 170-и ОБЯ, ИХЯ, ККФАЭ база шериг дээди өөредилге черлериниң доозукчулары болган.  

Кызылдың 8 дугаар школазында казактар клазы база бар. Ооң өөреникчилери «Разведчиктиң кокпазы-биле» шериг-тактиктиг оюннарга, «СФО-да шылгараңгай казак кадет клазы» көрүлде мөөрейге, ТР-ниң Уругларның чоннар ассамблеязының ажыдыышкынынга, Республика кадеттериниң шериг-спортчу чыыжынга (3-кү чер) идепкейлиг киришкен. Оолдар оон аңгыда, «Артек» уруглар төвүнге республиканы төлээлеп чораан. 

Бөгүнде, Россияда 30 хире кадет албан черлери ажылдап турар. Оларның 10-у Суворовчу училищелер, 1-зи Нахимовчу шериг-далай училищези, шериг-хөгжүм училищези база Россияның Камгалал яамызының 7 кадет училищелери болур.  

Россияның Президентизиниң 2009 чылдың ноябрь 12-де, «РФ-тиң федералдыг округтарынга президентиниң кадет училищелерин (ПКУ) тургузар дугайында» Чарлыы езугаар, 2010 чылда — Оренбургтуң, 2011 чылда — Ставропольдуң, 2012 чылда — Краснодарның, 2013 чылда – Тюменьниң училищелери ажылын эгелээн. 2014 чылда үш хоорайга: Севастопольга, Владивостокка база Кызылга президентиниң кадет училищелери «төрүттүнген». 

Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылынга база Кызыл хоорайның 100 харлаанынга тураскаадып Кызылдың президентиниң кадет училищези ажыттынганын сагындыраал. 

Кызылдың президент училищези 2017 чылда чурттуң 100 шыырак өөредилге черлериниң санынче кирген. Амгы үеде училищеде 360 кадет 5-ден 11 класстарда өөренип турар. 2019 чылда училище бирги доозукчуларын доостурар. Кадеттер бүгү-российжи, бүгү-армейжи база делегей олимпиадаларында болгаш конференцияларда тиилээн. 

Кадеттерниң аразында Россияның спорт мастеринге 7 кандидат, аңгы-аңгы деңнелдиң чогаадыкчы фестивальдар база конкурстар тиилекчилери бар. 

Чылдың-на ноябрьдан, республиканың школалары Кызылдың президентиниң кадет училищезинче дужаап кирер өөреникчилерни тодарадып эгелээр. Өскүс база ада-иезиниң хайгааралы чок арткан оолдардан, хөй ажы-төлдүг болгаш амыдыралдың берге байдалынга таварышкан өг-бүлелерден училищеге өөренир күзелдиг оолдар, уругларның даңзызын баш бурунгаар тургузуп турар. Школалар эгеки, үе-үе болганда, база түңнел хыналда ажылдарны кылдыртыр. Кышкы база часкы дыштанылгада өөредилге-белеткел чыыштарын эрттирери чаңчылчаан. 

Тываның Өөредилге яамызы кандидаттарны белеткээр ажылдарны чайгы кадыкшылга кампаниязының үезинде уламчылаар. «Өг-бүле бүрүзүнге бирден эвээш эвес дээди эртемниг уруг» губернатор төлевилелиниң киржикчилерин, өскүс база ада-иезиниң хайгааралы чок арткан оолдарны, эвээш орулгалыг база хөй ажы-төлдүг, амыдыралдың берге байдалынга таварышкан өг-бүлелер ажы-төлүн тускай углааныышкынныг ээлчеглерге хаара тудуп турар.  

Тывада кадет тургузуунуң хөгжүлдезинче онза кичээнгей угланган. 2016 чылдан, республикада чылдың-на Кадет балдары, Тыва Республиканың Баштыңының кубогу дээш шериг-патриотчу маргылдаалар эрттип турар. Тыва Республиканың Баштыңы Ш.В. Кара-оолдуң даалгазы-биле, 2017-2018 өөредилге чылында, республиканың ниити өөредилге школаларында кадет класстар бир дугаар ажыткан: 27 класс 578 өөреникчини хаара туткан. 

2018-2019 өөредилге чылында, 2018 чылдың октябрь 1-де 713 өөреникчини хаара туткан 6 угланыышкынныг 33 кадет класс ажыттынар: ОБЯ (камгалакчылар, өртчүлер), камгалал-спортчу (шериг), кызыгаар (ФСБ), ИХЯ (полицейжи) база казактар. Бо чылдың майда, Совет Эвилелиниң Маадыры Х.Н. Чүргүй-оолдуң 100 харлаанынга тураскааткан Республиканың кадет класстарының шериг-спортчу I-ги чыыжы болуп эрткен.  

2017-2018 өөредилге чылының бүгү-российжи хыналда ажылдары-биле, кадет класстарның өөреникчилери ниити өөредилге эртемнеринге эки билиглиин көргүскенин демдеглээр апаар. 5-ки классчыларның орус дылга билии 83 хуу, а математикага 84 хуу болган.