Бурун тыва ёзу-биле…

Мал ажыл-агыйы шаандан тура ада-өгбелеривистиң амыдыралының үндезини бооп келген. Олар мал-магандан алыр чемниң дээжизи боор сүдүн, эъдин, дүгүн, кежинден эгелээш мыйызы, дуюунга чедир камныг ажыглап эт кылып чорааннар.

Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң Моол-биле чарган керээзи-биле Сэнгэл, Копту база Сэлэнгэ аймактарда чурттап чоруур тывалар ук-төөгүден бээр өгбелерниң чуртунуң чонун ажыл-ишке өөредип эгелээн. Тес-Хемниң «Чодураа» КУБ-туң чылгычызы Мелестей Оюннуң Шагар-Оъттуг деп чайлаанда ажыл-иш кидин хайнып турар. Мында Хийс оглу Жав өөнүң ишти Должин база бичии оглу Хосантай-биле көдээ ажыл-агыйның чаңчылчаан аргаларын ажыглавышаан, ажыл чок хамаатыларны болгаш ажыл-агыйның ажылдакчыларын өөредип эгелээн. Өг-бүлениң хымысты болгаш дүктен кылыгларны бүдүрүп турарын база оларның келген черинге тааржып турарын билип алдым.

Өг-бүлениң чурттап турар оран-савазы таарымчалыг. Мында шупту чүвени ооң ээлеринге эптиг кылдыр салган. Олар боттарывыстың өөвүсте дег чурттап ор бис деп чугаалады. Ийи ай дургузунда кожууннуң ажыл чок 10 хамаатыларын өөредир сорулгалыг. Ындыг-даа бол, өөренир күзелдиглерниң саны оон көвүдээни өөрүнчүг. 22 харлыг аныяк оол Хосантайдан Тывага келгеш, кандыг чүүлдерни сонуургадың деп айтырарымга, ногаан шыктыг чайлагларның дыттар, пөштерин кайгадым деп харыылаар болду. Кызыл-Чыраа школазының 6-гы клазының өөреникчизи Байыр Самдаракты дыка чүткүлдүг өөреникчи-дир деп, ол чугаалай-дыр. Өг-бүле сүт болбаазырадыр, дүк, кештен кылыглар бүдүрер, аъттың дериг-херексели, өгге, мал ажылынга херек баг-манчак эжип өрүүр ажылдарны өөредип турар. Кичээлдээр чуруму мындыг: бир хүн бе саап, хымыс кылыр, дараазында дүк-биле ажылдаар, оон кеш болбаазырадыр. Моолдуң тывалары каш хонуктуң дургузунда 100 литр хымысты бүдүрүп, 2 өг кидизин өйүп четтигипкеннер.

Ажыл-агыйның удуртукчузу Байлак Сарыгларның ажыл-ишчи өг-бүлеге сеткилинден өөрүп турары көскү:

— «Чүс катап дыңнаарының орнунга, чаңгыс катап көргени дээре» деп үлегер домакта ышкаш башкыларывыстың айтып өөредирин хол-биле тудуп кылып тургаш, билип, шиңгээдип алыры онза-дыр. Дыка туттунгур шимченгир улус-тур» — деп мактады.

Хийс оглу Жав 56 харлыг: «Кидис салып, алгы-кеш эттээр ажылдарны кара чажымда-ла ада-ием айтып, өөредип каан. Бодум ажы-төлүмнү база өөредип чоруур мен. Олар оон-даа ыңай чоруп каарлар. Шак мынчаар салгал дамчып чоруур ажыл-иштиг бис. Мээң ада-өгбелерим шаанда Таңды-Тывазының Өвүр чарыындан Моолдуң Сэнгэлге көжүп келген дээр чораан. Улуг Тыва чуртка келиримге, дыка эки-дир. Бо хамык ажыл-агыйга чоннуң өөренир күзели чүден артык улуг-дур».

Өөнүң ишти, Норов уруу Должин 52 харлыг: «Дүктү эң баштай чуп алгаш, кургаткан соонда савааш-биле улдаар. Оон дыдар, тыртар, дүрер. Дараазында өер, аңаа 5 кижи херек. Аът-хөлгеге мурнунда дег сөөртпестээн бис. Дүкке ыяш саваашты ажыглавайн барган бис. Чүге дээрге ол дүктү чулгаш, тарадыр октап кааптар. Ынчангаш демир савааш-биле ажылдап өөренген бис».

Сэнгэлде чурттап чоруур бо өг-бүлениң арыг, эрги тыва дылга чугаалап турарын дыңнаарга безин эргим. Yскен далганныг, ийи дугаар чем болур амданныг чемни моолдар суйван дээр, а бистиң төрелдеривис ону кургаг-быдаа деп адаар. Өг иштиниң хайындырган шайы безин чиң сарыг шай болду.

Должинниң хымызы бир аңгы болду. Эр кижиниң салыр хымызы база тускай болурун ол тайылбырлады. Хымыс – кижиниң мага-бодун бок чүүлдерден арыглаар эм шынарлыг суксун. Ижин-баарга кончуг эки, кижиге аныяк, чиик болурунга дузалаар. Эң ылаңгыя тыныш органнарын арыглаар. Өкпе аарыгларының хоочураан хевирлерин эмнээр шынарлыг.

Көдээ ажыл-агый яамызының аъш-чем болбаазырадылга килдизиниң ажылдакчызы Салбаккай Тюлюштүң бодалы мындыг:

— Моолда чурттап чоруур тываларның амыдырал-чуртталгазын дыка эки өөренип көрген мен. Оларның кежээ, кызымак, уран-шевери кайгамчык чон чораан. Төрелдеривистиң ак чем болбаазырадып кылыры чүден онзагай-дыр. Бодум технолог мергежилдиг болганымда, оларның сүттен кылыглар бүдүрерин сонуургадым. Бо бүгүнү көрүп, дыңнап келгеш, сүт болбаазырадыр бүдүрүлгени ажыдып аар күзелим күштели бээр-дир. Хымысты кылыры база чүден солун-дур.

Оларның дүктен кылган янзы-бүрү чараш кылыглары кайгамчык-тыр. Бистиң черниң ус-шеверлери олардан суй белектер, эдилелдер, аъттың дериг-херекселдерин кылып өөренип алгаш, Тываның 100 чыл юбилейин уткуштур аалчыларывыска сунар болза, кончуг эки белек болур. Мону кылырынга чүгле чүткүл болгаш күзел херек.

Ам хымыстың кылыр аргазын чонга чедирер сорулга-биле парладывыс. Хымыс хөреңгизиниң бир хевири (сэнгэл тываларының кылыр аргазы).


Инек cүдүн хайындыргаш, соодар, оон ону хойтпакче кудар. Хойтпакты көгээржикке, инек кежинден кылган сава азы доскаарга тургузар, кырындан чылыглап каар, ынчан 60 литр хойтпак боор. Хойтпакты бышкак-биле эки былгаар. Хойтпакты былгап-ла турарга, кырынга сүттүң үзү аңгыланып үнүп кээр. 60 литр хойтпактан 2 литр үс азы өреме үнүп кээр. Yстү тавакка аңгылааш, бичии чылыг суг база дус холуп аар. Оон үстү холумактар-биле эки тудар, көк сүт азы сарыг суг үнүп турар кылдыр мажыыр. 2 литр үстен 1 литр сарыг суг үнер ужурлуг. 1 литр сарыг сугну чаа сагган 5 литр бе сүдү-биле холааш, эки былгаар. Оон ол хымыстың хөреңгизи болур, ону чылыг от кыдыынга ийи хонук иштинде тургузар. Yргүлчү хөреңгини былгап, ажыын амзап турар. 5 литр хөреңгини 38 литр чаа сагган бе сүдү-биле холуптар. Хымысты эки былгаар болгаш 3 шак дургузунда тургузар.

Хымыс үш хевирлиг болур, олар ажыындан сула, ортун, дыңзыг деп аңгылаар (60 – 140 градуска чедир). Бе cүдүнүң үзү 0,8-1 хуу болур.

Бай-Дагда «Бай-Хөл» уксаажыдылгалыг көдээ ажыл-агый бүдүрүлгезинде тывалар Копту аймактан келген. Буд уруу Цэцэгээ, Должин уруу Алтанцэцэг база Оролмоо оглу Санжа олар төрелдер болдулар. Оларның чиг сүттен быштак, чуп каан дүктен кидис эт-херекселди кылып турарын көрдүвүс. Алтанцэцэг бодунуң билиг-мергежилин мынчаар чугаалап, айтып көргүстү:

— Дүктен укту кылыр дизе, 150 грамм дүк негеттинер. Дүктү чуггаш, кургадып алыр. Дыткаш, 4 каъттай салыр. Саваң-биле чуга пөс өттүр чаггаш, кидисти хевирлээр.

Ус-шеверлер бир неделя иштинде бүдүрген кылыгларын сонуургатты. Улуг-бичии уктар, хөректээштер, суй белектер, хап-таалыңчыгаштар, чараш 2 хевис, өңнүг ойнараактар кижиниң сонуургалын хаара тудуптар болду. Бир хевисти кылырда 100 грамм кара, 400 грамм ак дүк херек. Оон 4 хонук иженип кээрге, көрүштүг, чылыг хевис болуп хуула бээр.

Сэнгэлде тываларның сүттен чемнер кылыр аргаларын суурнуң чурттакчыларындан аңгыда, өске-даа сумулардан күзелдиг чон шиңгээдип ап турар. Оролмоо оглу Санжа кештен аът дериг-херекселин дилип кылбышаан өөредип тур. Оларның тыва ук-дөзү Барыын-Хемчиктен донгактар турган. Боттары Копту аймакта чурттап чоруурлар. Бээр келгениниң ужурун мынчаар чугаалай-дыр:

— Даргаларывыс улуг Тыва чуртка чонну кылып билир чүүлдериңерге өөредир силер диген. Yр-даа боданмайн, ол медээни өөрүшкү-биле хүлээп алгаш, белеткенип эгеледивис.

Алтанцэцэгтиң чугаазындан ол 3 уруглуг, өөнүң ээзи аалында картошка, ногаа тарып ажаап, малын карактап артып калган деп билип алдым. Бо төрел-төөгүвүстүң ажыл-ишчи ажы-төлүн көргеш, өскен чери-даа болза, хары черде чурттап чоруурун бодап келдим. Эрги тыва дылдыг төрелдерин сагыш-чүрек чоок кылдыр хүлээп турду. Ада-өгбелериңер чуртунга келириңерге кандыг-дыр, дээн айтырыымга чүгле: «Чаагай-дыр оо, чаагай» — деп харыыладылар.

Кежээ, биче сеткилдиг, дузааргак төрелдеривистиң өөредип айыткан чүүлдерин идепкейлиг шиңгээдип ап тура, оларның сагыжынга бурунгу чуртунче эглип чурттаар бодалдарны киирзе чүл? Чүрээнде бистиң ханывыс агып турар болганда Тывага оларның ынаа билдингир. Сэнгэлде, Коптуда, Сэлэнгэде база Улаан-Баатор хоорайда чурттап чоруур биче буурай тыва аймактар ада-өгбелериниң чуртун сактып, бээр угже көргеш, бедик сыннар, карак четпес ховулар ындында улуг Тывавыс бар деп сагышсырап орары чажыт эвес. Ооң дорт херечизи — оларның мында келгени. Моолдуң 19 ажыл-ишчи хамаатылары маңаа артып чурттаар болза, көдээ ажыл-агыйы улам сайзыраар. «Мен тыва мен, мөңге харлыг дагның оглу мен» деп уян хөөннүг, ат-сураглыг ырның сөстери ооң утказының ханызын илередип турар.

Чаяна Чыкай.
Галина Мурыгинаның тырттырган чуруу.
"Шын"солун