Чаа үениң езу-чаңчылы: Тывада Монгуш Буян-Бадыргының тураскаалынга боодал чечектерни салган

Тыва Республиканың Алдан-Маадыр аттыг Национал музейиниң шөлүнде тураскаал - найысылалдың онза черлериниң бирээзи. Чылдың-на сактыышкын митингизи хоочуннарны, аныяктарны, Кызыл хоорайның чурттакчыларын болгаш аалчыларын хаара тудуп турар.

 "Тыва Арат Республика күрүнениң тургузукчузу Монгуш Буян-Бадыргының тураскаалының чанынга, чылдың-на чыглыры чаңчыл болу берген. Тыва черниң алдарлыг оглунга ханы хүндүткелди, өөрүп четтириишкинни илередир дээш чыглып турар бис. Буян-Бадыргы бистиң республиканың төөгүзүнде чырык исти арттырып, сорук-чүткүлдүг болгаш хайымныг чуртталганы чурттап эрткен.  

Россия биле Тываның демнежилгезиниң 100 чылында, кайгамчык бо кижи - тыва күрүнениң үндезилекчизи, Россияның хоргаадалынга Урянхай крайны хүлээп алырын саналдаан кол кижилерниң бирээзи, хүн ноян Монгуш Буян-Бадыргының адын мөңгежидер дээш, 2014 чылда бо тураскаалды ажыткан» - деп, Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол чыылганнарга чугаалаан.

Урянхай крайда эң улуг Даа кожууннуң сөөлгү нояны Буян-Бадыргы келир үениң айтырыгларын шиитпирлээн. Азий диптиң төвүнде бичии чон канчап арттарыл, азы чиде бээр бе, чок болза, өскелер-биле эп-найыралдыг, кады ажылдап, хөгжүп сайзырап, чечектелир бе? Монгуш Буян-Бадыргы Россияны шилип ап, Николай II императорга дилегни киирген. Ийи чоннуң ооң мурнунда харылзаазының төөгүзүн айтып, дилегни барымдаалыг болгаш ханы уткалыг бижээнин төөгүчүлер демдеглээн. 1914 чылда дилегни хандырып, российжи күрүнениң протекторадынга алган. 

Чүгле каш чыл болганда, революция уржуундан чуртта байдал нарыыдап, чаа шиитпир хүлээп алырын үе негеп келген. 

Тываның өңнүү, бот-догуннаашкынның талалакчызы Иннокентий Георгиевич Сафьянов Тываның чону бодунуң оруу-биле чоруп шыдаарын Буян-Бадыргыга бүзүреткен. 1921 чылдың август 13-тен 16-га чедир, Суг-Бажынга эрткен съездиде ол орук шилиттинген.  

Урянхай крайның төөгүзүнде, хамаарышпас, бот-догуннаан бирги күрүне – Таңды-Тыва республика, Тыва Арат Республиканы тургузар кол шиитпир үнген. Бирги Тыва Чазактың даргазынга Бяун-Бадыргыны соңгаан.  

1930 чылда Буян-Бадыргыны контрреволюсчу ажыл-чорудулгага каразып хоругдаан, суд база истелге чокка, ТАР-ның ынчангы удуртукчулары-биле кады адып шииткен. 

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң 2007 чылдың июльда «1920-1930 чылдарда Тыва Арат Республиканың девискээринге политиктиг репрессияларга таварышкан күрүне ажылдакчылары база хамаатыларга политиктиг келдерел дугайында» чарлыы езугаар, Буян-Бадыргыны бүрүнү-биле агарткан.  

Монгуш Буян-Бадыргыга тураскаал тудар дугайында эгелээшкинни калбаа-биле сайгарып көргенин сагындыраал. Тураскаалды чоннуң киржилгези-биле туткан.  

Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылдаанында, 2014 чылдың сентябрьда, Тываның төвү Кызылда Национал музейниң шөлүнде, Тыва күрүнениң үндезилекчизи Монгуш Буян-Бадыргыга бирги тураскаалды ажыткан. Ооң автору - скульптор Байза Ондар. Бир чыл эрткенде, 2015 чылдың июльда, Даа кожууннуң 250 чылын демдеглээн байырлалда, Александр Ойдуптуң тутканы Буян-Бадыргыга ийиги тураскаалды Чадаана хоорайда байырлыг байдалда ажыткан.