Тываның найысылалында республиканың бирги ужудукчузу Чооду Кидиспейге тураскаалды туткан

Улуг ужур-уткалыг ол хемчегни бирги тыва ужудукчунуң 110 харлаанынга база тыва авиацияның тургустунганының 80 чыл болганынга тураскааткан. 

Республиканың хоочуну Анай Балчыровна Кара-оол тураскаал тудар саналды идип үндүрген. Дыка хөй кижилерни хаара тудуп, тураскаал тудуунга үлүүн киириштирип, ол бодунуң эгелээшкининче келир салгалдың өмүнээзинден мөгейигге төлептиг болган. 

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол төөгүлүг болуушкуннуң киржикчилеринге өөрүп четтиргенин илереткен: 

- Бистиң чоннуң төлептиг оглу, Тываның бирги ужудукчузу Чооду Кидиспей Дагбаевичиге тураскаалды ажыткан онзагай болуушкун-биле байыр чедирип тур мен!  

20-ги чүс чылдың эгезинде, Бирги делегей дайынының соонда, российжи күрүнеге авиация шапкыны-биле хөгжүп эгелээнин билир бис. Ол үеде Урянхай крайга тыва чонга төөгүлүг болгаш улуг өскерлиишкиннерлиг болуушкуннар болуп, Тыва Арат Республика үндезилеттинип, Россия-биле быжыг, ак-дуңмалышкы харылзаалар тургустунган. 

Чалыы Тыва ниити сагыш-сеткил көдүрлүүшкүнүнге алзып, дыка хөй кижилер Төрээн чериниң келир үезинче чаа өскерлиишкиннерни улуг сонуургал болгаш манаашкын-биле көрген. Транспорт адырын хөгжүдери: оруктарны тудуп база агаар аргыжылгазын тургузары – бир дугаарында шиитпирлээр чугула айтырыгларның бирээзи. Ол планнарны боттандырарынга бодунуң, национал кадрлары херек.

Тыва Арат Республиканың удуртулгазының дилээ-биле, Тыва улусчу-революсчу армияның аңгы аъттыг шериг полугунуң ийи тыва шериг албанныглары, орус дылды эки билир, дайынчы болгаш политиктиг белеткелдиң тергииннери – штаб секретары, старшина Чооду Кидиспей Дагбаевич биле аъттыг шериг дайынчызы Оюн Лапшын Доскааровичини 1934 чылда Оренбургтуң шериг авиация училищезинче хүлээп алган.  

ССРЭ 1936 чылда, Тыва Арат Республиканың 15 чылында, 15 чиик автомашиналарны база «ПО-2» ийи самолетту белекке берген. Авиашколаның сөөлгү курузунуң студентизи Чооду Кидиспей оларның бирээзинге бажыңынче ужуп келген. Ону тыва авиацияның үндезилекчизи дээри чөп. Төөгүнүң арыннары база шынзылга бижиктер ажыл-агыйжы, коргуш чок болгаш сонуургаачал кижини биске таныштырар. 1937 чылда өөредилгезин доозуптарга, Тыва улусчу-революсчу армияның аңгы аъттыг шериг полугунуң авиазвенозунуң командиринге Чооду Кидиспейни, а ооң оралакчызынга Оюн Лапшынны томуйлаан.  

Командылал чериниң даалгазы езугаар Кидиспей Дагбаевич ужудукчулар, бортмеханиктер, авиатехниктер белеткээр курстарны ол дораан организастап, ооң-биле чергелештир боду ышкаш энтузиастарны хаара туткаш, келир үениң аэродромунуң, ангарының база ужуп-хондурар шөлдүң тудуунга ажылдап турган. 

Совет Эвилелинден чалаткан авиаинженер Николай Прохоров-биле кады Кидиспей Чооду база Лапшын Оюн элээн каш аныяктарны ужар чүүлге өөреткен. Кордакчылар аразындан Чили Чимит, Алексей Ензак, Ховалыг Хопуя, Виктор Очур-оол, Сергей Хунан-оол, Соян Дадар-оол шилиттинген.

Баштайгы ужудукчулар Тываның дээрин шиңгээдип: Кызылдан Шагаан-Арыг, Чадаана, Барыын-Хемчик, Каа-Хем, Бии-Хем, Таңды, Эрзин, Тес, Тожу, Кунгуртугже агаар оруун ажыдып, почта дажып, республика удуртукчуларын аргыштырып, санитар рейстерни кылып турганнар. Ол үеде харылзаа-даа, метеостанциялар-даа, дериттинген хондурар шөлдер-даа чок турган. Бергедээшкиннер турзажок, чер кырындан көрүп, Тываның ужар оруктарын изеп, шинчилелдерни чоруткан.

 Кажан Ада-чурттуң Улуг дайыны эгелээнде, Ыраккы Чөөн чүктен Черногорскиде көжүрүп эккелген Бирманың шериг авиашколазынга дайынчы самолеттерга ужудар өөредилгени эрткен. Ужудукчулар долу курсту эрткеш, фронтуже чорударын манаан. 

Тыва ужудукчулардан Сергей Хунан-оол дайынче бир дугаарында аъттанган, совет чазак национал кадрларны кадагалап, Тывага албан хүлээлгезин эртирер кылдыр дедир кыйгырткан. Тыва армияның командылал чери үнелиг кадр болур Чили Чимитти база келдирткеш, авиазвенонуң командиринге томуйлаан. Ензак биле Хопуя авиашколаны доозуптарга, Забайкальениң шериг округунда армияже чоруткан.  

Бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыс дайзынның тылынче ужудуп, дайынчы хөделиишкиннер шөлүнден балыгланган кижилерни эккеп, кажан тайбың керээзин чарып, дайын төне бээрге, ээп чанып келгеннер.

Тыва авиацияның тургузукчу Чооду Кидиспей кыска-даа болза, дыка чымыш чуртталганы чурттап эрткен. 1946 чылда, 38 харлыг тургаш, аар аарыгның уржуундан мөчээн. Ону мурнай, 1942 чылда Оюн Лапшын база чок болган.  

Дайын соонда Чили Чимитка баштаткан Хамааты Агаар Флодунуң Красноярскиниң территориалдыг эргелелиниң тыва авиаотрады тургустунуп, Тываның бирги ужудукчуларының ажыл-херээн уламчылап арткан. 1972 чылда ооң удуртулгазынга 12 санныг Ми-1 вертолет, 22 санныг Ан-2 самолет турган. Авиаотряд Тыва автономнуг областың 16 районнарын база чурттакчылыг 22 суурларын хаара туткан 24 авиоруктарга ужудуп турган. 

Совет үеде Кызылдан ССРЭ-ниң 23 аэропортунче: Москва, Абакан, Красноярск, Шушенское, Саяногорск, Новокузнецк, Кемерово, Новосибирск, Томск, Барнаул, Бийск, Усть-Каменогорск, Семипалатинск, Алма-Ата, Бишкек, Ташкент, Иркутск, Улан-Удэ, Благовещенск, Тында болгаш өске-даа хоорайларже рейстер ужуп турган.  

Эрткен чүс чылдың хоозуралдыг 90 чылдарында авиабүдүрүлгелерниң акшаландырыышкыны бергедеп, рейстер саны кызырлып, кадрлар чоруп эгелээн. Тывада база ужудуушкуннар географиязы кызырылган.  

Экономиктиг берге байдалдар турзажок, республика иштинде база регионнар аразында агаар аргыштырылгазын арттырып ап шыдаан бис. Чазак ону салбас дээш, элээн чылдар дургузунда күжениишкиннерни үндүрген.  

Федералдыг эрге-чагырганың деткимчези-биле буураан «Тываның авиация шугумнарының" баазазынга «Кызыл аэропорту» федералдыг бүдүрүлге тургустунган. Боттарывыстыын чедип алган бис – найысылалдың шупту аэропорт комплекизи хевээр арткан. Боттарывыс авиациявыс хөгжүдери-биле «Тываның авиация шугумнары» республиканың авиакомпаниязын тургустувус. Регионнар аразында авиарейстер кылырынга кыдыындан авиакомпанияларны хаара тудар ажылдар чоруттунуп, тус черниң агаар шугумнарынга субсидия түңү чоорту көвүдээн. 

Красноярскиже база неделяда үш катап Новосибирскиже ужудуушкуннар бөгүнде барын билир силер. Солуй олуруп-даа тургаш, Москва, Санкт-Петербург, Екатеринбург, Улан-Удэ, Чита, Якутск, Чита, Челябинскиже ужуп болур. Иштики рейстерден Үш-Белдирже чайгы үеде маршрут бар.  

Өрт айыылының үезинде арга-арыг хайгаараарда база өрт өжүрерде, ол ышкаш республиканың шупту булуңунче дүрген эмчи дузазын көргүзерде авиацияны ажыглап турар. 

Бистиң регионнуң транспорт чедингириниң айтырыы чидиг болуп артпышаан. Ынчангаш Кызыл хорайның аэропорт комплекизин эде чаартырын федералдыг деңнелде чедип алган бис. Ам ында ажылдар доостур четкен, ужудуп-хондурар чаа шөл бо чылын улуг самолеттарны хүлээп эгелээр.

Аэропортка делегей эрге-байдалын чедип алыр ажылдар уламчылавышаан, ону чедип алыр болзувусса, Россия иштинге база чурттан дашкаар республиканың авиааргыжылга шугумнары көвүдээр. 

Агаар судноларының парыгын чаартыры база көрдүнген. Таптыг-ла бөгүн, Тываның авиашугумнар специалистери Улан-Удэниң авиация заводунда тускайжыттынган эмчи модульдуг МИ-8 чаа вертолетту хүлээп ап турарлар. 

 Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттуглар! 

Тываның бирги ужудукчузунга тураскаал тудар санал 1991 чылда-ла үнген, ындыг болзажок билдингир чылдагааннар-биле ол бүтпээн. Онзагай бо хүнде - Чооду Кидиспейниң 110 харлаан оюнда шагдагы ол бодал боттанганынга, канчаар-даа аажок өөрүп тур мен.  

Бөгүн, Тываның бирги ужудукчузунга тураскаалды мөңгежидип тура, тыва авиаотрядтың шупту ужудукчуларының маадырлыг чоруунга, мергежилди шиңгээдип алыр дээн эрес-дидиминге, төрээн чериниң чаагай чоруу дээш тургузукчу күш-ажылынга мөгейдивис. Бирги ужудукчуларның ажыл-амыдыралы амгы үениң аныяктарынга Ада-чуртунга болгаш чонунга бараан болурунга улуг үлегер-чижек. 

Тываның төөгүзүнүң арыннарын кадагалап тура, чонувустуң сүлде-сүзүүн камгалап, ооң келир үезин хевирлеп турар бис.