Тываның Баштыңы: Муниципалитеттер аразында чижилге – бурунгаар хөгжүүрүнүң барымдаазы

Тываның муниципалдыг тургузуглар ассоциациязының баштаар черинге тус чер бот-башкарылга органнарының ажыл-чорудулгазының шынарынга үнелел көргүзүүнүң талазы-биле рейтингиниң түңнелдерин сайгарып көрген.  

Июль 18-те, Чазак бажыңынга болуп эрткен хуралды Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол биле Ассоциация даргазы Аяс Монге башкарып эрттирген. Республиканың кожууннар чагырга даргалары, ТР-ниң Чазааның кежигүннери, Дээди Хуралдың депутаттары баштаар черниң ажылынга киришкен.

«Муниципалитеттер аразында чижилге – экономиктиг өзүлдениң немелде фактору, бурунгаар шимчээшкинниң үндезини. Бир эвес, эрткен үелерге деңнээрге, муниципалдыг тургузугда тус чер чагыргазының күжениишкиннери-биле ажылчын олутарның саны көвүдеп, акша-шалың деңнели өзүп, чурттакчы чоннуң саны эвээжээр туржук, көвүдеп турар болза, муниципалдыг эрге-чагырганың ажыл-чорудулгазының кол эки түңнелдери ол болур – деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол демдеглээн. – Бөгүн муниципалдыг тургузугларның 2017 чылда ажыл-чорудулгазының шынарынга рейтингини тургустувус. Девискээр хөгжүлдезиниң деңнелин илереткен 40 көргүзүг-биле кожуун чагыргаларының ажылынга үнелелди берген: экономиктиг хөгжүлде; школа назыны четпээннерге өөредилге; ниити болгаш немелде өөредилге; күш-культура; чуртталга тудуу болгаш чурттаар чер-биле хамаатыларны хандырганы база муниципалдыг эргелеп-башкарылганы организастааны. Рейтингиде 1-ги черги Кызыл хоорай, 2-ги черни – Чеди-Хөл кожуун, 3-кү черни – Тес-Хем кожуун ээлээн.  

Таңды, Тожу база Сүт-Хөл кожууннарда шупту көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелери 2017 чылды орулгалыг доосканын демдеглейн. Эрзин, Улуг-Хем, Каа-Хем, Тес-Хем, Тожу кожууннар, Ак-Довурак хоорай үндүрүглер чыылдазын көвүдеткен. Өскелер аңаа деңнежип, а экономика яамызы муниципалдыг тургузугларның хөгжүлдезин деткиир арга-хевирлерни, ол ышкаш ажыл-чорудулгазынга демдек салырының критерийлерин элээн эде көөрү чогумчалыг. Рейтингиге тиилээн муниципалитетке социал инфраструктуразын хөгжүдеринче 10 млн. рубль акша шаңналын тыпсыр чурумну катап эгелээр мен».

Тываның экономика сайыды Елена Каратаеваның медээзи-биле алырга, муниципалитеттерниң бот-тускайлаң ажылының барымдааларын база үнелээн. Биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорук субъектилерин элээн деткээн, чер инвентаризациязын идепкейлиг чоруткан, үндүрүг чыылдаларын көвүдеткен кожууннар рейтингиде эки туруштарны ээлээн. Ол дээрге Эрзин, Улуг-Хем, Каа-Хем, Тес-Хем, Тожу кожууннар база Ак-Довурак биле Кызыл хоорайлар-дыр. 

Көргүзүглерни түңнээрде, республика база федералдыг бюджет инвестицияларын угландырганының салдарын хевээр арттырган. «10 клубтар» республика программазынче база таарымчалыг хүрээлел федералдыг күрүне программазынче кирген кожууннарда социал объектилерниң аварийлиг байдалынга көргүзүгнүң демдээ элээн көдүрүлген. Муниципалитеттер ниитизи-биле эң хөй саннарны экономиктиг адырдан алганнар. Чижээ, Кызыл хоорай, биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорук субъектилериниң санын хевээр арттырып, шалың төлевирин өстүрген. 

Каа-Хем, Бии-Хем, Кызыл, Чөөн-Хемчик кожууннар база Ак-Довурак хоорай көргүзүглерин кудулаткан. Тере-Хөл, Тожу база Мөңгүн-Тайга кожууннарның оруктары нормативтиг негелделерге дүүшпес болганындан, хөгжүүрүнге билдингир чылдыгааннарны тургускан. Экономика яамызы түңнелдер үндүрерде специалистерниң билиг-мергежили кол рольду ойнаанын демдеглээн. Отчет база статистика-биле шын болгаш билдилиг ажылдап билир херек.  

Рейтингиниң лидерлеринге хамаарыштыр алырга, үшкү черни ээлээн Тес-Хем кожуун (чагырга даргазы – Толбан Самдан) 400 муң рубль түңнүг акша сертификадын алган. Олар биче болгаш ортумак сайгалыкчы чорукта ажылдап турар кижилерниң санын көвүдеткени-биле Тывада мурнуку черже үнген. Кожуун тус черниң бюджединче үндүрүглер болгаш үндүрүглерге хамаарышпас орулгалар үлүүн көвүдеткен. Чаа-Хөл кожуун-биле Тес-Хем инвестициялар өзүлдезин ол деңнелде хевээр арттырып шыдаан. Оон аңгыда, чуртталга бажыңнарын алган болгаш чурттаар байдалын экижиткен чурттакчы чоннуң үлүү 15 хуу өскен. Муниципалитет 2017 чылда өскүс уругларга 10 бажыңны тудуп дооскан, аныяк өг-бүлелерге программа-биле 10 өг-бүле, суурнуң турум хөгжүлдези программа-биле 8 өг-бүле чурттаар оран-саваларлыг болган. 

Ийиги черни алган Чеди-Хөл кожуун (чагырга даргазы – Сергек Хертек) 600 муң рубльдиң сертификадынга төлептиг болган. Кожуун биче болгаш ортумак бизнес ажылдакчыларының санын көвүдеткен. Оруктары экижээн, база ол ышкаш кожууннуң өөредилге адыры эң эки ажылдаан. Уруглар садынче оочурда, 1-ден 6 харлыг уругларның үлүү 6,9 хуу кызырылган. Чүгле Чеди-Хөл кожуунда уруглар ийи ээлчег-биле өөренмейн турар. 

2017 чылдың рейтинги тиилекчилери болган Кызыл хоорай (мэри – Владислав Ховалыг) 1 млн. рубльдиң сертификадын алган. Чээлилерге банк ставкаларын эвээжеткенинден, Тываның найысылалында биче болгаш ортумак бизнес субъектилериниң саны көвүдээн. Уруглар садтарынче 1-ден 6 харлыг уругларның оочуру 17 хуу кызырылган, ам ол 45,5 хуу. Солагай талакы дачаларда 160 олуттуг 17 дугаарлыг «Салгал» уруглар садын база 12 дугаарлыг «Кежик» уруглар садын ажыглалда кииргени, аңаа салдар болган. 2017 түңнелдери-биле көөрге, муниципалдыг школа назы четпээн база школа өөредилге албан черлеринге капиталдыг септелге негеттинмейн турар. Өөредилге албан черлери өөредилгениң амгы негелделеринге дүгжүп турары ол.