Тывада сүткүр альпин өшкүлерни өстүрүп эгелээн

Тываның кадыг-шириин, бедик даглыг черинге уксаалыг чаа мал дыка таарышкан. Малдың төлүн онча-менди алганы ооң херечизи, база ол ышкаш өшкү бажындан-на хүнде 4 литр чедир сүттү саап ап турары – малдың эки сүткүрүнүң бадыткалы.  

Альпин өшкүлерниң онзагайы – хөй сүт бээри – мал ажыл-агыйының чаа төлевилелин камгалап, ону эгелээринге кол барымдаа болганын, ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызы тайылбырлаан. Альпиннерниң сүдүнүң үскүрү (3,7%) база белогу (3,2%) ортумак. Оон аңгыда альпин өшкү сүдү шуут чыт чок болгаш, амданы инек сүдүнден ылгалбас. Тус черниң өшкүлеринге деңнээрге, чаа уксааның малы ортумаа-биле 800 литр хире сүттү бээр.

 Альпин өшкүлерниң эки талазы – кышкы сооктарга шыдамык, кандыг-даа чемни чиир база анайларны хөйнү төрүүр. Бирги оолдаашкынында-ла хары угда 3-4 анайны бээр. Өске уксааның хуназы-биле эдеришкеш-даа, бодунуң уксаазын чыл чылы-биле салбас, тус черниң хуназы-биле эдержир болза, хөй сүт бээр шынары хевээр артып каар.  

Малчыннарның альпин өшкүже кичээнгей салыр бир нарын талазы - чүнү-даа чиир хирезинде, ооң ижер суу шуут арыг болур ужурлуг. Бир эвес суггарар савазы хирлени бээр болза, ол ынаар чагдавас-даа. Ынчангаш ооң ижер суун кезээде хынаары чугула деп, специалистер дыңнаткан. 

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол мөңгүн-тайгажы малчыннарның чаа уксааны өстүрүп көвүдедир ижинде чедиишкиннерин демдеглээн. Ооң бодалы-биле алырга, бо чоокку чылдарда көдээ чурттакчыларның хуу дузалал ажыл-агыйын сайзырадыр социал төлевилелдиң үндезининге альпин өшкүлерни өстүрүп эгелээри дыка тааржыр.

 «Чаа бодалдарлыг кижилерге кезээде мөгеер мен. Ындыг кижилер өскелерге орукту ажыдып берип чоруур. Ынчангаш альпин уксааның чаа, солун өшкүлерин өстүрүп эгелээн Мөңгүн-Тайганың араттарынга сеткилим ханызындан четтиргеним илереттим. Эът биле сүт талазы-биле шоолуг эвес-даа болза, хүнде 4 литр хире сүттү, бир төрүүрде 3-4 анай бээри-биле мал онзагай. Бистиң анаа көдээ өшкүлеривистиң сүткүрүн оларның-биле экижидип ап болур. Өреге бүрүзү альпин өшкү малды тудуп, эм шынарлыг өшкү сүдүн саап ижер аргалыг апаар. Бир эвес шенелде эки түңнелдерни бээр болза, «Чемгерикчи инек малым» азы «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» дээн төлевилелдер ышкаш, уксаалыг чаа малды өстүрүп көвүдедир төлевилелди албан эгелээр бис. Амдыызында Көдээ ажыл-агый яамызынга мөңгүн-тайгажыларның эгелээшкинин деткиир даалганы бердим» - деп, Тываның Баштыңы бодунуң блогунда бижээн.

 Амгы үеде, Россияда, арыг альпин уксаалыг өшкүлер саны эвээжээн. Совет үеде ону киир сөөртпестээни база ССРЭ дүжерге өшкү ажаакчылары заанен уксаазынче шилчээни-биле, ол тайылбырлаттынар. Ындыг болзажок, ооң чем далдавазын, кадыг агаар-бойдуска шыдамыын база хөй сүткүрүн өөренип көргеш, ону өстүрүп көвүдедири чугула. 

Альпиннерниң алызында үнген чурту - Швейцарияның Альпылар дээрзин сагындыраал. Ында ук уксааның 5 аңгы хевири бар. Оларның өңнери ылгалып турар. Россияда бо уксаа мурнуу регионнарда база Соңгу Кавказта нептереңгей. Дошкун кышкы байдалдарда «даштыкы өшкүнү» өстүрүп эгелээн Сибирь регионнарының бирээзинге Тыва хамааржыр.