Тываның Баштыңы: мөгелер чараш адаан-мөөрейлиг хүрешти көргүзүп, арыг тиилелгелерни чедип алыңар

Дээрниң хиндиинде булут безин чок, ак-көк дээр, аяс хүн. Чүгле харын часкы чиик салгын хүреш көрүп келген чонну челбээн ышкаш, оожум үрүп каап турган. Хүрештиң аарыкчылары эртежик эптиг олуттар эжелеп алыры-биле чыылза-чыылза, «Хүреш» стадиону дола берген. Тывалар хүреш, аът чарыжы дээнде, кааң изиг хүн, хар-чаъс, черниң ыраа-даа дивес, чыглып келир чон. Бо удаада база, узун назылыг хоочуннардан эгелээш, ажы-төлүн эдерткен ада-иелер, аныяк чалыы кыстар безин олуттарын эжелеп, ынак мөгелерин деткиири-биле «аарып» чедип келген. 

Чарлакчының өткүт үнү команданы берип, маргылдааның эгелээнин чарлаан. Ыры болгаш самның «Саяннар» ансамблиниң артистери оюн-көргүзүү-биле Улуг Тиилелгениң 73 чылынга тураскааткан байырлалды ажыткан.  

Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол, Тываның Дээди Хуралының (парламент) даргазы Каң-оол Даваа 1941-1945 чылдарда Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында Тиилелгени чедип алыр дээш тыва чоннуң үлүг-хуузун, тыва эки турачыларның маадырлыг чоруун, тылдың ишчилериниң өртээ турбас күжениишкинниг күш-ажылын онзалап демдеглээн. 

«Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттуглар! Дайынның, тылдың болгаш күш-ажылдың энерелдиг хоочуннары! Тыва чоннуң чоргаар мөгелери! Аныяктар болгаш амгы салгал! Фашистиг Германияның Совет Эвилелинче оор езу-биле халдаан армиязын чылча шапканындан бээр чайынналчак Тиилелгениң, сактыышкын тураскаалының болгаш езулуг чоргааралдың хүнү-биле силерге изиг байырымны чедирип тур мен!  

73 чыл эртсе-даа, ыы-сыы долган, хан-чин төгүлген, дары чыды сиңген дайынның чаңгызы ам-даа чаңгыланмышаан. Ону караа-биле көрүп, чурттап эрткен хоочуннар ам-даа бистиң аравыста бар. Төөгүвүстү утпайн, ону хумагалыг кадагалап, маадырлыг өгбелерге хүндүткелди көргүзер ужурлуг бис. Дайынның мурнуку одуруунга дүн-хүн чок ажылдап чорааннарга, эрес-маадыр эки турачыларга, мал-маганын харам чокка өргүп чорааннарга, Ленинград хоорайның бүзээлээшкининге база Ада-чурттуң дайынында бүгү-ле угланыышкыннарынга Тиилелге хүнүн чоокшуладыр дээш, бүгү күжүн берип чорааннарга черге чедир мөгейип каалыңар чонум» - деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чугаалааш, дайынның каржы-дерзии чылдарында дайын шөлдеринден ээп келбээн маадырлыг тыва эки турачыларның, тылга бүгү күжүн фронтуга берип чорааннарының чырык адынга сактыышкынның кажыыдалдың минутазын чарлаан.  

Тываның Баштыңы тайбың чуртталганы, ак-көк дээрни, аас-кежиктиг амыдыралды амы-тыны-биле чаалап берген маадырларга мөгейгеш, мөгелерге чараш адаан-мөөрейлиг хүрешти көргүзүп, арыг тиилелгелерни чедип алырын күзээн.  

Ынчангаш тыва эки турачыларга, дайынның болгаш тылдың күш-ажылчы маадырларынга тураскааткан хүреш маргылдаазы республиканың шылгараңгай 141 мөгелериниң киржилгези-биле эгелээн. Республиканың кожууннарындан база Кызыл хоорайдан күрүне аттарлыг мөгелер хөйү-биле киржип, оюннарны улам солун болдурган. Тыва Республиканың үш Чаан мөгелери: Эрес Кара-Сал (Сүт-Хөл), Сайын-белек Тюлюш (Тес-Хем), Андрей Хертек (Сүт-Хөл); Тыва Республиканың үш Арзылаң мөгелери: Айдамир Монгуш (Кызыл кожуун), Седен-Очур Кара-Сал (Сүт-Хөл) база Маадыр Монгуш (Чөөн-Хемчик); Тыва Республиканың он бир Начын мөгелери: Монгуш Алексей, Отчурчап Айдың, Сынан-оол Алаш, Монгуш Начын, Бурбучук Буян, Монгуш Сылдыс, Соян Сонам, Куулар Аңгыр, Баткар Баасан, Тежик Отчугаш, Куулар Кучези, Монгуш Андрей база кожуун чергелиг аттарлыг мөгелер: Айдың Монгуш (Улуг-Хем) база Салим Седен-оол (Өвүр) олар Тиилелге хүнүнге тураскааткан Май 9-туң хүрежиниң тиилекчизи болур дээш шөлче үнгеннер. 

Ынча хөй мөгелер девий бээрге, черни-дээрни диңмиредир тепсеп турган ышкаш, күчү-түрлүг көстүп, Тиилелге черле бистии болгай деп бодал башка кирди. Аарыкчылар тывызык тыпкан дег, бодунуң мөгезин алгавышаан, ол черле тиилеп үнер деп, аразында изиг-изиг маргыжар-даа. Баштайгы салыг соонда, мугурлаашкын салыгда, 64 мөге аразынче кирер дээш, Седен-оол Белек биле Донгак Дензин хүрешкен. Дензинниң тиилелгези-биле дозулган.  

Маргылдаа мөгелерниң күш-шыдалының белеткели бедээнин херечилээн. Аныяк мөгелер алдар аттарлыг мөгелерни девидедип, ачыр-дачыр тутчуп, чидиг оюннарны көргүскени солун болган. Чижээ, Тиилелге хүнүнүң хүрежинде, Чөөн-Хемчиктиң Баян-Таладан аныяк мөге Ооржак Кежик үш күрүне мөгелерин октаан: бирги салыгда Начын мөге Алаш Сынан-оолду, ийиги салыгда Начын мөге Отчугаш Тежикти, үшкү салыгда Начын мөге Баасан Баткарны ашкаш, бо маргылдааның 16 шыырак мөгелерниң санынче кирген. Оон аңгыда Кежик маргылдааның тускай шаңналынга төлептиг болган.

Республиканың тыва хүреш федерациязы сөөлгү үеде хүрежип турар мөгелерниң санының көвүдээнин өөренип көргеш, 16-же киир тудушкан мөгелерни шаңнаарын шиитпирлээн. Май 9-туң хүрежинде, 16 шыырак мөгелерниң санынче дараазында мөгелер кирген. Эрес Кара-Сал (Чаан мөге), Монгуш Айдамир (Арзылаң мөге), Кара-Сал Седен-Очур (Арзылаң мөге), Отчурчап Айдың (Начын мөге), Монгуш Начын (Начын мөге), Бурбучук Буян (Начын мөге), Монгуш Сылдыс (Начын мөге), Соян Сонам (Начын мөге), Баткар Баасан (Начын мөге), Монгуш Андрей (Начын мөге), Монгуш Айдың (Улуг-Хем), Седен-оол Салим (Өвүр), Ондар Сергек (Сүт-Хөл), Монгуш Мерген (Таңды), Оюн Тайлун (Таңды), Ооржак Кежик (Чөөн-Хемчик). 

Май 9-та Улуг Тиилелгениң 73 чылынга тураскааткан Тываның эң-не шыырак мөгелериниң аразынга тыва хүреш маргылдаазынга Начын мөге Отчуржап Айдың шүүлген; Чаан мөге Кара-Сал Эрес үжүүрлешкен, Начын мөге Монгуш Сылдыс, Монгуш Айдын (Улуг-Хем) үш-дөрт дугаар черлерни ээлээн. Начын мөге Монгуш Андрей, Ондар Сергек (Сүт-Хөл), Монгуш Мерген (Таңды), Ооржак Кежик (Чөөн-Хемчик) 5-8-че кирген.  

Хүреш үезинде чоннуң ынак артистери ыры-шоору, сыгыт-хөөмейи-биле спортчу байырлалды улам каастаан.