"Аныяк өг-бүлеге кыштаг" губернатор төлевилели чаа үе-чадаже кирген

Парлалга конференциязында чазак даргазының оралакчызы Байбек Монгуш республикада төлевилелдиң боттаныышкынын, чаа киржикчилерге малды дамчыдарда бергедээшкин чогун журналистерге чугаалаан.

"Ийе, чамдык кыштагжыларга баштайжы кыш берге болган. А бо чылын кыштаглаашкын менди эртип турар. Ам мал оолдап эгелээн. Дагаа оолдарын күзүн санаар дээр болгай, мал оолдаашкынының үези төне бээрге, июньда түңнээр бис. Баш бурунгаар шинчилел чоруп турар: киржикчилерниң байдалы кандыгыл, малдың чаш төлүн кайы хире камгалап ап турарыл дээш. 200 баш малды дамчыдып бээринге чүс хуу бүзүрээр бис. Чамдык бергедеп турар муниципалиттер база бар. Ында кожуун, суму даргалары-биле ажылдап турар. Бирги киржикчилерге каш мал бажы артып каары, айтырыг ол. Боттарындан хамааржыр-дыр ийин. Ийи чыл дургузунда кайы хире ажылдаан сен, чүнү кылдың? Чүү артып кааныл – ажылының түңнели ол болур» - деп, Байбек Монгуш чугаалаан.  

2016 чылда Тывада 105 тараачын-арат ажыл-агыйлары 21 муң баш төрүүр хойларны алган. Мал оолдаашкынының бирги чылында түңнелдерден алгаш көөрге, ниити төрүүр малдан 14164 баш чаш хураганны алган, азы планның 96 хуузун. 12830 баш хураган камгалап алдынган – 90 хуу. 

Кожууннар аайы-биле көөрге, 5 муниципалитет малдың чаш төлүн онча-менди камгалаан: Мөңгүн-Тайга – 420 баш хураган алыр планын 128 хуу күүседип, 539 башты алган; Эрзин – 840 баш хураган алыр планын 125 хуу азы 1048 башты; Өвүр – 820 баш хураган алыр планны 123 хуу - 1033 башты; Тес-Хем – 980 баш хураган алыр планын 118 хуу – 1155 баш; Чаа-Хөл – 560 баш хураган алыр тургаш, 619 башты азы планын 10 хуу күүсеткен.  

Көдээ ажыл-агый яамызының специалистери база кожууннарның көдээ ажыл-агый эргелелдериниң ажылдакчылары кыштаглаашкынны база мал оолдаашкынының кампаниязын онза хыналдада алган. Ветеринарлыг хайгаарал албынының ажылдакчылары профилактика ажылдарын чорудуп турар.

"Төлевилел киржикчилери бистиң санаашкыннарывыс-биле, 200 баш төрүүр хойдан ортумаа-биле 70 хуу чаш төлдү камгалап алыр ужурлуг. Мал оолдаашкынының үезинде аныяк малчын 140 баш хураганны алган дижик, өг-бүле ынчалдыр 280 баш хураганын бодунга арттырып алыр. Ынчангаш малды дамчыдарда берге чүве чок болур ужурлуг. Мөңгүн-Тайга, Эрзин, Тес-Хем, Чаа-Хөл кожууннарның чамдык малчыннары баштайгы чылында 200 баш хураганны алган болгай. Ам база малдың чаш төлүн онча-менди камгалап алыр болза, ажыл-агыйынга 400 баш малдыг апаар. Аныяктарның келир үеде быжыг дөзү бар апаар: малчын турлаа, шээр малы. «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» эки бурунгаар базымнарлыг.

Сибирьде чоокку регионнар, Бурятия, Алтай, Хакасия бистиң төлевилеливисти сонуургап турар. Бистиң республика мал ажыл-агыйлыг болгаш, чажыдывыс ында. Республика Баштыңы аныяктарны деткип турар. Төлевилелче ветеринарлар, арга-арыг ажыл-агыйлары дээш, дыка хөй структураларны хаара туткан. Аныяк малчыннарның чедиишкиннери бисти өөрткен. Чамдык айтырыгларны дораан шиитпирлээрин кызыдар бис. Демниг ажылывыс үре-түңнелин берип эгелээн» - деп, көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем сайыды Эртине Данзы-Белек тайылбырлаан.  

Төлевилелди эгелээни чылда дег, 2018 чылда 105 өг-бүле киржир. 2017 чылдың декабрьда база 2018 чылдың январьда киржикчилерни шилээнин парлалга конференциязында дыңнаткан. Эрткен чылда чамдык негелделерни өскерткен, чижээ, киржикчилерниң хар-назынын 35 хар чедир узаткан. Чамдык черлерге хой ажыл-агыйын чорудары берге болганындан, 200 баш хой орнунга 20 баш инекти берген.

2017 чылда 103 тараачын-арат ажыл-агыйлары тургустунган. Оларга 13600 баш шээр (1 киржикчиге 200 башты) база 700 баш мыйыстыг бода малды (1 киржикчиге 20 башты) дамчыткан.  

"Төлевилелге сонуургал дыка улуг. Аныяктарның сонуургалдыы дыка эки. Кайда чижилге бар-дыр, ында ажыл эки, үре-түңнелдерлиг. Хөй үн алган кижи тиилээр деп билир бис. Суртаал ажылын чорудуп турар деп чугааларны база дыңнап тур бис. Кижилер суурга ажылдап, чурттаар дээш чүткүп турар, ол эки-дир. 2018 чылдың 105 киржикчизи шилиттинген. Киржикчилерниң баштайгы даңзызын бадыладывыс. Марттан эгелеп төлевилелдиң күүселдези эгелээр. Акшаландырыышкын бар. Апрельде кажааларны тудуп эгелээр. Июнь-июльда малды дамчыдар планныг бис» - деп, чазак даргазының оралакчызы Байбек Монгуш чугаалаан.  

Байбек Монгуш чоннуң шилилдези шынзыттынганын журналистерге чугаалаан. Чоннуң шилилдези күрүне деткимчезин кым ап турарын ажык-чарлыг болдуруп, аныяк өг-бүлелерниң харыысалгазын улгаттырган. Кижилер моральдыг-даа. материалдыг-даа деткимчени алган. Ындыг болзажок, бергедеп турар суурлар база бар. "Бир эвес киржикчи малын багай азырап, тус черниң күжү-биле аңаа дуза катпайн турар болза, ындыг суурлардан ойталап кааптып болур бис. 

Бир эвес ол кижи бодунуң суурунуң бүзүрелин шынзытпаан болза, өске киржикчиге чүү дээш катап бээрил? Суур бодунуң чыыжында шилип алган болганда, ол хемчээдир ужурлуг. Малдың чаш төлүн хөйнү алыр дээш шупту сонуургалдыг болуп, ниити сорулганы салыр ужурлуг. Кайы суурларыл дээрзин амдыызында ыыттавас бис. Мал оолдаашкынының кампаниязының төнчү түңнелдерин база көөр бис. Ол апрель төнчүзүнде билдинер» - деп, Эртине Данзы-Белек тодараткан. 

Журналистер Тываның Баштыңының Тожу кожуунга төлевилелелди боттандырарының талазы-биле даалгазын база сонуургаан. Көдээ ажыл-агый яамызы январьда ивижилер, суурларның активи-биле ужурашкан, «Ивижи өг-бүлеге дериг-херексел» деп төлевилге киржир кордакчыларны шилээн.

"Ажылдар чоруп турар. Акшаландырыышкынны аңгылаан. Ийижилер фестивалынга чеде бергеш, кордакчылар-биле ужуражып, чугалажып көөр мен. Киржикчи бүрүзү 20 баш ивини алыр. Шагдан бээр иви малды малдап чораан болгаш, оларга ол иш таныш. Ам кол сорулга – иви малдың баш санын көвүдедип, ынаар аныяктарны хаара тудары» - деп, Байбек Монгуш чугаалаан.  

«Ивижи өг-бүлеге дериг-херексел» төлевилелди шупту боттандырар. Аңаа Көдээ ажыл-агый яамызы, Националдар херектериниң талазы-биле агентилел дээш, өске-даа черлер киржир. Чижээ, "Лунсин" компания ивижилерге 4 баазаны тудар. Оон аңгыда чылыг майгыннар, боолар, тускай хеп-биле киржикчилерни хандырар.  

Ивилерни садып алыр айтырыгны шиитпирлеп турарын сайыт Эртине Данзы-Белек тайылбырлан. Якутияның ажыл-агыйларындан садып алыры эки деп көрүп турар, оон мурнунда Эвенкиядан эккелген ивилер таарышпайн барган. Төнчү сөс эртемденнерде, анализтерниң түңнелинден база шинчилел ажылдары доосту бээрге, шиитпирни үндүрер.