Өртчүлерни мөңгежиткан тураскаал-самбыра

Сибирь девискээринде эң-не хөй бойдустуң онза камгалалдыг заповедниктери болгаш заказниктери Тываның девискээринде чаттыла берген чыдар. Бистиң өгбелеривис бо долгандыр турар хүрээлеңинге кончуг камныг болгаш хумагалыг чорааннар.

Бойдус камгалалының талазы-биле хемчеглерни чорудуп турза-даа, чылдың-на республиканың девискээринде арга-арыг өрттериниң болуп турары харааданчыг. Боду бүткен бойдузувусту камгалаары бистен хамааржыр. «Өлден артар, өрттен артпас» деп чоннуң угаадыында сөглээни дег, 2012 чылдың июнь 6-да, Бай-Тайганың Кара-Хөл сумузунуң девискээринге өрт айыылының өөскээниниң уржуундан боттарының арыг сеткилинден, төрээн чериниң чараш бойдузун өрттен камгалап тургаш аныяк, шыырак десант оолдар амы-тынын бодавайн, эрес-дидим чоруун көргүзүп, чырык өртемчейден чарлып чоруткан. Аныяк маадырларның алдар-ады, овур-хевири бистиң чүректеривиске кезээ мөңгеде уттундурбас болуп артар.

Аныяк улустуң өг-бүлелеринге моральдыг болгаш материалдыг ачы-дузаны Тываның Чазаа көргүскен. Эрес-дидим, маадырлыг чоруу дээш хөрек демдээн өрт десантылары чок болган соонда тыпсып, оларның өг-бүлезинге дамчыткан.

Кара-Хөл девискээринге өөскээн өрттү өжүрген десантыларның хөй кезии Шагаан-Арыг хоо­рай чурттуг, ынчангаш дүүн, июнь 6-да, Улуг-Хем кожууннуң төвүнге чаңгыс чер-чурттуг десант оолдарның аттарын бижээн тураскаал самбыраны тургусканының байырлыг ажыдыышкыны болуп эрткен. Аңаа ТР-ниң Чазааның төлээлери, журналистер, Шагаан-Арыгның өрт салбырының ажылдакчылары, чок болган оолдарның ада-иелери, төрелдери болгаш школачылар киришкен. Сактыышкын езулалының эгелээр мурнунда оларга тураскаадып, «На кромке огня» документалдыг кинонуң үзүндүзүн көргүскен. Бо кинону Тываның Баштыңы Ш.Кара-оолдуң бодалы-биле тургускан. «На кромке огня» деп кинону дараазында десант маадырларның чырык овур-хевиринге тураскааткан: Кызыл хоорайдан Родион Юрьевич Хуу­рак, Тожудан Андрей Олегович Шилин, Шагаан-Арыгдан Херел Юрьевич Кызыл-оол, Сергей Сергеевич Федотов, Николай Владимирович Былев, Виктор Евгеньевич Стремоусов, Николай Николаевич Новиков, Владимир Владимирович Кечил-оол, Борис Кара-оолович Оюн. Оларның чырык адынга тураскааткан мемориал самбыраны Улуг-Хем кожууннуң чагырга бажыңында аскан.

Сактыышкын езулалында десант оолдарның ада-иези, төрелдери боодал чечектерни мемориал самбыраның мурнунга салганнар, шынап-ла, ол хире мөге-шыырак оолдарын чидирген ава-ачаларга берге болбайн канчаар, карак чажын кым-даа тудуп шыдаваан. Олар бот-боттарының аразында чугаалажып, ажыг-шүжүүн үлежип турдулар.

Любовь Кечил-ооловна Кызыл-оолдуң чаңгыс оглу Херел шеригге парашютчу турган, ол бодундан биче кыс дуңмалыг. Хай болуп, Херелдиң ачазының «аъдының бажы эрте-ле хоя берген». Уругларны өскүстүң салымы ойбаан. Харын-даа ачазының авазы бар, уругларынга дузалажып чоруур. Бодундан бичии студент кыс дуңмазын деткип: «Мен ажыл-агыйны кылып, дузалажыптар мен, авай» деп, Херелдиң чазамыктап чугаалап чораанын авазы сактып ор.

Елена Владимировна Кечил-оолдуң 2 оол дуңмаларының бирээзи Володя. Ол 9-ку классты дооскаш, студент амыдыралдың оруун Олимпийжи курлавырлар училищезинден эгелээн. Аныяк тренер бокс талазы-биле билигни шиңгээдип алгаш, төрээн хоорайынга күш-ажылының базымын эгелээн. Бойдустуң халавынга таварышкан десант аныяк назынындан, төрээннеринден кезээ мөңгеде чарлып чорутканы хомуданчыг. Кижилерниң салым-чолу аңгы-аңгы болур: бо уругларның ада-иези инвалидтер, кайызының-даа үнү чок. Ожук дажы дег үш уруглуг, оларның бирээзи, ортун оглу, маадыр десантыларның бирээзи.

Оолдарның бойдустуң калчаалыг халавындан хайыралыг чалыы назынындан чарылганы — чүгле оларның чоок кижилеринге эвес бүгү тыва чонга канчаар-даа аажок улуг чидириг, чүректерге экиртинмес балыг болуп арткан. Ынчалза-даа хүлээлгезин күүседир дээш амы-тынын артынга каап, эрес-маадырлыы-биле мөчээн оолдарывыстың ады кезээ мөңгеде чырып артар.

Анисья Тюлюш.
Авторнуң тырттырган чуруу.

"Шын" солун