Тываның Баштыңы күрүне чагыы дээш чижилгеде тус чер бүдүрүкчүлериниң чедиишкинниг киржилгезин нормативтиг актылар-биле быжыглаар бодалдыг

 Тываның сайгарлыкчылар ниитилежилгези республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң тус черниң бараан бүдүрүкчүлеринге күрүне садып алыышкынынга киржирин чиигедир дээн саналын деткээн. 

 2014 чылда-ла бюджет акша-хөреңгизиниң үлекчилеринге биче болгаш ортумак бизнестиң бүдүрүлгелеринден чагыгларның чамдыызын алырын күрүне хүлээтсе-даа, ол херек кырында ындыг эвес болган. Тыва бизнес чамдык талалары-биле өске регионнардан боттарының кордакчыларынга аштырып, эргелерин кызыгдадып турарын билирлер.  

 «Заря» КБбК-ниң даргазы Сайын Оюн эрткен чылын күрүне керээзин ойнап алганнарның бирээзи, Тываның уруглар садтарынче эът болгаш эът продуктуларын, республика эмнелгезинче сүттү чедирер эргени алган бүдүрүлге. Республика чазааның деткиишкини-биле «Заря» эът комбинадын тудуп алган. Ындыг идегелдиг партнерлуг болганы, чагыкчыларның талазындан бүзүрелди берген. 

 «Республиканың чазаа бистиң партнерувус апаарының мурнунда, бодувустуң сүдүвүстү саарар дээш муниципалдыг садып алыышкын байтык, конкурс садыглаашкынынче безин үш чыл хире кирип чадаан бис. Чүге дизе бодувустуң шыдал-аргавысты билир болгаш, чагдавадывыс-даа. 

 Тус черниң бүдүрүлгелериниң байдалы колдуунда-ла база бистии ышкаш. Москвада чазактың камгалап ап турары бюджет акшалары чүге Тывадан соңгаар чоруп турар деп айтырыгны республиканың Баштыңы көдүрүп эгелээрге, байдал өскерилген» - деп сайгарлыкчы чугаалаан.  

 Күрүне садып алыышкынының баштайгы чылында тус черниң бүдүрүкчүлериниң киржилгеден, бюджет албан черлери биле тус черниң хандырыкчыларның кады ажылдажылгазында чедер, четпестер илереп келген. Ооң мурнунда чагыкчылар колдуунда бараанның өртээнче көөр турган болза, соңгаардан эккеп турар продукция-биле тус черниин деңнээш, ам шынарынче кичээнгейге алыр апарган. «Тывага бүдүрген» деп демдектиг аъш-чем, ылаңгыя эът, сүт, ногаа база оон кылыгларның шынары улуг ылгалдыг. 

 «Кижилер колдуунда боттарыныын, Тываныын ажыглаар апарган. Чижээ, хой эъдиниң амданы чагай, экологтуг арыг. Республиканың чазаа тыва продукцияга негелдени хевирлеп, экономиктиг патриотчу чорук политиказын чорудуп эгелээни дыка эки-дир» - деп, Сайын Оюн санап турар.  

 Хандырылга дээш төлевирни үе-шаанда чорудуп шыдавайн баарга, күрүне чагыы-биле ажылда элээн шактыкты тургузуп турарын сайгарлыкчылар чемелээн. Хоойлу езугаар чедирген чагыгның төлевирин 30 хонук дургузунда төлээр ужурлуг. Бюджет албан черлери ол хуусаада четтикпейн турары билдинген. Ындыг байдал берге байдалче бизнести чыгай бээр.

  Чамдыктарда чырык энергиязы дээш төлевирлер саадай бээрге, Тываэнергосбыт бир-ийи хонук эрттирипкени дээш, чырык шугумундан одура кезип, сайгарлыкчыларны торгаай бээри дег берге чүве чок. 

 «Бир катап, чырык өртээн 5 хонукта саадыпканым дээш, кандыг-даа сагындырыг чокка, щиттен удазыннарны үзе кезип каапкаш, чоруй барганнар. Ооң түңнелинде 400 кг хире белен продукциявыс үрелип баксыраан. Комбинадывыс төлевирлер тутпас, харын-даа эң-не чурумнуг клиент бис. Чүге ындыгыл?» - деп, сайгарлыкчы кайгаан.  

 Чагыкчылар төлевилерни үе шаанда төлевейн баарга, бизнеске таарымча чок чүүлдер тургустунуп кээр-даа болза, ооң эки талалары база бар деп ол демдеглээн. Чагыкчы керээниң негелдези езугаар узаткан төлевир дээш торгаадып болур. Тывадан соңгаар хандырыкчылар ынчаар кылып турар. А штаттан дашкаар байдал тургустуна тус черниң партнерлары-биле кажанда-даа «кижизиг» чугаалажып ап болур. «Бистиң албан черлериниң директорлары «бистиң кижилер-биле» ажылдааны дээре деп билип эгелээн болгаш, ынаар кирип турар» - деп, сайгарлыкчы чугаалаан. 

 Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң күрүне садып алыышкынында тус черниң бараан бүдүрүкчүлеринге эптиг байдалды тургузар дээн саналы чүүлдүг, «чаңгыс катап» деткиир хемчегден ол каш катап дээре деп, Сайын Оюн демдеглээн. 

 «Республика Баштыңы күрүне чагыы дээш чижилгеде тус черниң бүдүрүкчүлериниң чедиишкини кым-бир кижиниң эки хамаарылгазындан хамаарышпас кылдыр, нормативтиг акты-биле быжыглаар сорулгалыг. Шак ындыг система бюджет акша-хөреңгизи-биле ажылче ийи-чаңгыс эвес, а чүс-чүс тыва сайгарлыкчылары хаара тударынга бүзүрээр мен. Олар ындыг инвестициялар-биле быжыгып, улуг чагыглар-биле ажылдап өөренип, бизнестиң шынарлыг чаа базымынче үнер аргалыг апаар. Оон чүгле сайгарлыкчылар боттары эвес, а бүгү Тыва ойнап алыр» - деп ол санап турар. 

 Тываның Садыг-үлетпүр палатазының даргазы Владимир Журавлев: «Аңаа бүрүнү-биле чөпшээрежир мен, «географтыг квоталарны» хоойлужудуп киирерин чаңгыс эвес удаа саналдаан бис. Чамдык регионнар ону шенеп турар. Монополияга удур албан удур эвес-тир. Ол айтырыгны өлүг черден черле шимчедир херек».