Александр Карелин: Тывада транспорт инфраструктуразын хөгжүдери республикага-даа, чуртка-даа ажыктыг

  «1914-1921 чылдарда Урянхай край деп адап турган амгы Тываның бойдус байлаа канчаар-даа аажок хөй. Республиканың девискээринде демир рудазы, хөмүр-даш… дээш, ажыктыг казымал байлактарның улуг чыдыны бар, ынчангаш инфраструктураны хөгжүдүп, транспорттуң чедингирин хандырары чугула – деп, Күрүне Думазының депутады, ат-сураглыг спортчу Александр Карелин Infox.Ru-нуң корреспондентизинге чугаалаан. – Федерацияның онзагай субъектизи болур Тыва Республикадан чиг этти чүгле үндүр сөөртүр эвес, шапкын хөгжүлдеже тудуг материалдарын аай-дедир сөөртүрү дээш, өске-даа чүүлдерни кылыр. Регионнуң иштики сайзыралынга, кижилерниң амыдырал-чуртталгазының шынарынга, даштыкы экономиктиг ажыл-чорудулгада бистиң кооперациявыска дээш, төлевилелдерни күүседиринге ол херек». Россия – Моол – Кыдат экономиктиг шугум Россияда демир-орук чок хөй эвес санныг регионнарның бирээзи – Тыва. Чоокка чедир-ле, алызында ол черле көстүп кээр дээрзинге бүзүревес турган. Россия – Моол – Кыдат экономиктиг шугумну тургузар программаның ачызында ам ол планнар иле апарган.

  Россияның Экономиктиг хөгжүлде яамызының Азия-Оожум океан регионунда төлевилелдерни деткиир департаментиниң директорунуң хүлээлгезин күүседип турар Наталья Стапранның Infox.Ru-нуң корреспондентизинге дыңнатканы-биле алырга, бо чылдың июньда Ташкентиге, Россияның президентизи Владимир Путин, КУР-нуң даргазы Си Цзиньпин биле Моолдуң президентизи Ц.Элбэгдорж үш тала киришкен ужуражылга үезинде, документиге атты салган. Аңаа демир-орук болгаш автомобиль транспорту база хамааты авиация адырында төлевилелдерниң болгаш хемчеглерниң даңзызын хевирлээн. 

 Ылаңгыя Улан-Удэ – Наушки – Сухэ-Батор – Замын – Уд – Эрлянь – Цзилинь маршруттуг төп демир-орук шугумун чаартыры планнаттынган, ол ышкаш Чөөн, Барыын база Соңгу чүкче демир-орук шугумнарының маршруттарын тургузар талазы-биле элээн каш төлевилелдерни сайгарган. Автомобиль транспортунуң адырында АН-3, АН-4 орук участоктарын тудар. Россия, Моол база Кыдат агаар делгемин доктаамал ажыглавышаан, ооң айыыл чок чоруунуң, экономиктиг дээштииниң деңнелин бедидер сорулга-биле аэронавигация хандырылгазын хөгжүдерин планнаан.

  Барыын чүкче - «Курагино - Кызыл - Цаган Толгой -Урумчи» база Соңгу чүкче - «Курагино - Кызыл - Цаган Тологой - Эрдэнэт - Пекин - Тяньцзинь» демир-орук шугумнары Тываны таварып эртер. Регионнуң хөгжүлдезинге төлевилелдерниң боттанылгазы күчүлүг идигни бээр ужурлуг. Техниктиг-экономиктиг дөстерни амдан эгелеп ажылдап эгелээн. 

 «Үш талалыг кады ажылдажылга кыдат инвестицияны ажыглавышаан, транспорт-логистика инфраструктуразын экижидер, ооң-биле чергелештир чүък сөөртүлгезиниң айыыл чок чоруун хандырбышаан, евразийжи делгемнерже база транзит курлавырын боттандырар – деп, Наталья Стапран демдеглээн. – Чогуур инвестиция төлевилелдеринче кыдат инвестицияны немей хаара тудуп, үшкү чурттарның рыногунче бараан-сараан чедирилгезин, база кыдат рынокту российжи/моол барааннар-биле хандырар. Россия-Моол-Кыдаттың аразында экономиктиг эштежилгени хөгжүдер дизе, садыглаашкынны болгаш инвестицияларны бөдүүнчүдер чүүлдер турар ужурлуг». 

 «Кыдат биле Моол төлевилелдер-биле ажылдап эгелээн. Бистиң мурнувуста сорулга – партнерларже удур базымның эгелекчилери болуп, хөгжүлдениң төлевилелдеринге сонуургалдыг Сибирь регионнарын ол ажылче киириштирер, евразийжи экономиктиг эштежилгениң кады хөделир идепкейлиг кежигүнү болгаш салдарлыг төвү болбушаан, ооң мурнунда-ла демдеглеттингенден артык, регион драйвери болур херек» - деп, республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол чугаалаан.

  «М-54 федералдыг орукту эде угландырары – төөгүлүг болуушкун»

 М-54 федералдыг орукту эде угландырар орук ажылдары эгелей берген. Ол республиканың кол транспорт судалы база хөй чурттакчылыг тос кожууннуң чонунуң экономиктиг шимчээшкининиң айтыкчызы апаар.  

 «М-54 федералдыг оруктуң угланыышкынын өскертир ажылдарның эгелээни – төөгүлүг болуушкун-дур деп чугаалаарындан сезинмес мен. Ооң бурунгаар көрген экономиктиг ажыктыы, хөйге-чарга билдингир Усинск оруун ажытканы-биле дөмей деп бодаар мен» - деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол демдеглээн.  

 Хандагайтыда делегей чергелиг эрттирилге пунктузунга чедер федералдыг орук чурттар аразының транзит оруунче үнер эң-не кыска, автомобиль маршруду апаар Урумчиден Улангом биле Ховд таварты, Хандагайтыже угланыышкынныг автоорук четкизин Моол биле Кыдаттың хөгжүдүп эгелээни база уткалыг. «Республиканың чазаа, тус чер чагыргалары М-54 орукту эде тудар ажылдар үезинде ажылга херек бүдүрүлгелерни, орук чоогунуң сервизин организастаар ажылдарга идепкейлиг киржир ужурлуг. Ол ажыл чиге хөделиишкинни, ооң күүселдезинге төлевилел чорудуун негээр – деп, Шолбан Кара-оол чугаалаан. – Орукка хамаарыштыр инвесторлар-биле ажылды чорудар, орук бизнезин база чоок чыдар девискээрлерниң чаартылгазын деткиир. Чаа автоорук угланыышкыны аныяктарның социал болгаш сайгарлыкчы идепкейин, орук кыдыының комплекстериниң, сервистиң чаа хевирлериниң амгы болгаш креативтиг төлевилелдерин үре-түңнелдиг бурунгаарладырынга үндезин апаарынга бүзүрээн мен». 

  Российжи политиканы «чөөн чүкче угланыышкынын» күштелдиргени-биле кады Тываның транспорт инфраструктуразын сайзыраңгайжыдар ажыл шапкынчаан. Автомобиль болгаш демир-орук адырында улуг төлевилелдерден аңгыда, Тываның аэропорт комплекизин чаартыр ажылдар 2016 чылда эгелээн. 2017 чылда ужудуп-хондурар шөлдүң чаартылга ажылдары бүрүнү-биле доостур, аэропорттуң делегей чергелиг секторун ажыглалга киирер. Россия күрүнезинге база чурттуң бизнезинге евразийжи эштежилгени, «Азияже эжикти» ажыдарынга мурнуку одуругже үнген ыраккы российжи регионнуң чедингир чоруун бедидеринге база бир базым ол апаар.

 «Россияның Азия кезээниң девискээринге тургаш, чүгле европейжи интеграция дугайында чугаалаары берге. Россия Европага-даа, Азияга-даа тудуштурукчу чер кылдыр херек, оларның кайызы-даа дең, деп чүс ажыг чыл бурунгаар Петр Аркадьевич Столыпин чугаалаан. Тываның Чазааның транспорт талазы-биле саналдарын деткиири – эң-не чөптүг, чугула шиитпир болур, иштики хөгжүлдениң чылдагааннарын каттыштырып, ол ышаш делегей чергелиг бүгү-ле экономиктиг каттыжыышкыннарга киржири-дир» - деп, Александр Карелин демдеглээн. 

  «Транспорттуң чедингир эвес чоруун шиитпирлээр херек» 

  «Тыва база, Калининград ышкаш, кыйыы чер. Россиядан ол черни Балтика кыдыының чурттары аңгылап турар болза, бистиң регионну – Саян сыннары. А Калининградта далайже үнер орук бар болза, Тываны «улуг чер-биле» чүгле чаңгыс автоорук харылзаштырып турар. Транспорттуң чедингир эвези – бистиң эң-не чидиг айтырыывыс, ону дарый шиитпирлээр херек». Куруг черден херек шимчеп эгелээн. Республиканың кызыгаар чоогу деп эрге-байдалын ажыглаар херек. Россияның кыдыг региону Азияның шуут-ла төвүнде. Ол онзагайывысты чүгле регионнуң хөгжүлдезинче эвес, а бүгү чурттуң чаагай чоруунга дээш ажыглаар апаар.