Кожуун бүрүзү хүрешти онзагай эрттирип турар

«Сүбедей» спорт комплекизинге республиканың кожууннарының организастап эрттирип турары тыва хүрешке маргылдааларның дугайында көрүкчүлер спорттуң болгаш уран чүүлдүң байырлалы деп чугаалажы бергени черле чөптүг. Чон эндээр эвес, ол ылап-ла ындыг – ол дээрге дыка бедик үнелел-дир. Кожуун бүрүзү хүреш маргылдаазын бир янзы организастап, өске кожууннардан ылгалдыг чараш чүүлдери-биле хээлеп турар. Бир эвес ындыг эвес болза, удаа-дараа эртип турар хүреш маргылдааларынга көрүкчүлер эригип-ле калгай. Кожуун бүрүзүнден онзагай чүүлдү эреп, хүреш маргылдааларын чоннуң сонуургап турарының чылдагааны-даа ында.

     Эрткен субботада, апрель 27-де, Мөңгүн-Тайга кожууннуң организастап эрттиргени хүреш маргылдаазы база көрүкчүлерге сонуурганчыг болган. «Сүбедей» спорт комплекизинге Мөңгүн-Тайганың эң шыырак мөгелериниң чуруктарын делгеп аскан. Кожуунга каш катап шүглүп, республиканың шыырак мөгелериниң санынга кирип чораан Седип-оол Мөңгеевич Салчак, Чыдым-оол Доржуевич Иргит, Иргит Кончатович Шожут дээш, өске-даа мөгелерниң чуруктарын сонуургап көргеннерге мөңгүн-тайгажылар оларның дугайында төөгүп берип турдулар. Чуруу делгелгеде астынмаан-даа болза, Мөңгүн-Тайга, Бай-Тайга кожууннарга каш катап шүглүп чораан Сергей Ховалыгович Куланы Кызыл хоорайда чурттап чоруур мөңгүн-тайгажылар сактып чугаалаштылар, 1983-1992 чылдарда Мөңгүн-Тайганың спорт комитедин даргалап турган Сергей Доң-гакович Дагбаның спортту кожуунга сайзырадырынга киирген улуг үлүүн демдегледилер.

     Мөңгүн-Тайга дээрге ус-шевер-лерниң чурту-ла болгай. Оларның сиилбип чазаан кылыгларын, даараан белектерин, чураан болгаш тырттырган чуруктарын хүрешке келген кижилер магадап көрүп, садып ап турдулар. Ко-жууннуң төп Культура бажыңының чурукчузу Байлак Хертектиң «Бызаанчы» деп суй белектери дыка чараш. Мугур-Аксы ортумак школаның 11 «б» класстың өөреникчизи Сырга Багай-оолдуң тырттырганы «Изиин» деп чуруу кончуг солун – хөлде шуужуп алган өшкүлерниң көстүрү бир янзы. Ону бо кижи сөс-биле тайылбырлап шыдавас – чүгле көрүп, магадап болур.

    Хүреш маргылдаазын эгелээриниң езулалында бир янзы чүүл – Мөңгүн-Тайганың тыва национал хептиг аныяк-чалыы, чараш кыстары, тыва чемнерни деспилерге овааландыр тудуп алгаш, чыылган чонну эргип, тыва чемнерниң дээжизин сөңнээриниң езулалын кылганы – Мөңгүн-Тайганың чеминиң дээжизин көрүкчүлер шупту амзаан дизе, хөөредиг чок боор.

    Мөңгүн-Тайга кожууннуң шаңналы дээш хүрешке республиканың эң шыырак дээн мөгелери киришкен. Шуптузун санааш канчаар, Маадыр Монгуш, Сайын-Белек Түлүш, Айдемир Монгуш оларны адап каарга-ла, четчир. Эң шыырак дээн сес мөге артканда, Мөңгүн-Тайга кожууннуң аныяк Начын мөгези Аяс Кула биле республиканың Арзылаң мөгези Маадыр Монгуш таваржы бергеннер. Мөгелерниң хүрешкен-даа, тыва хүрештиң чаңчылдарын сагаан-даа талазы-биле бо ужуражыышкын кончуг чараш болган деп, көрүкчүлер демдеглеп ордулар. Аяс Кула Маадыр Монгушту чараш арга-биле октааш, ат-алдарлыг хоочун мөгеге хүндүткелин илередип, тыва мөгелерниң шаг-шаандан чаңчылы езугаар ооң колдуунуң адаа-биле эрте ха-лааш, девип кагды. Тыва хүрештиң бо чаагай чаңчылы сөөлгү үеде уттундурган деп болур. Бир эвес октаан мөге октаттырган мөгениң колдуунуң адаандан эртер болза, бо удаада мен октап алдым, дараазында сен октап болур сен деп, эжинге хүндүткелин илереткени ол. Октаан мөге октаттырган мөгени колдуунуң адаа-биле эрттирипкен болза, дараазында база октаар мен деп бардамнааны ол боор.

     Аяс Кула шилиндек дөрт мөге-ниң аразынче кирип, шүүлген мөге Айдың Очуржапка октадып алган. Айдемир Монгуш Сайын-Белек Түлүштү октаан. Айдемир Монгуш биле Айдың Очуржап тутчуп алырга, Айдемир шүглүр боор деп ооң талалакчылары хор эреп орда, оларның мөгези октадып алган. Айдың Очуржап шүглүп үнген.

     Мөгелерге мөңгүн-тайгажыларның онзагай шаңналдары база бар болду. Төрээн чериниң байлааның дээжизи кончуг семис тарбаганнарны, дендии улуг кадыргыларны шаңналдыг черлер ээлээн мөгелерге кол шаңналдар-биле кады тудускан.

Сайгарлыкчылар Сандро Салчак, Шавар-оол Салчак, Аяс Кара-Сал, Өвүрде чурттап чоруур мөңгүн-тайгажы Айдың-оол Чамбал, башкы Бичен Санчыт, композитор Амыр Хоюгбан дээш, хөй санныг деткикчилерге өөрүп четтиргенин маргылдааның организакчылары чоннуң мурнундан илереткеннер.

Шаңгыр-оол Монгуш.

"Шын" № 51 2013 чылдың апрель 30.